POTKOZARJE

Uglavnom osvajači jedni za drugim su se smjenjivali ostavljajući tragove na život ovdašnjih ljudi. Početkom XII vijeka ovaj potkozarski kraj su osvojili Mađari. Područje Gornjih Podgradaca tada je pripalo srednjovjekovnoj župi Vrbas, čije je sjedište bio Vrbaški grad (dobio naziv po riječici Vrbaškoj), koji se prvi put pominje 1293. godine, tvrdi arheolog Milan Đurđević iz Gradiške koji je više godina temeljito istraživao stare zidine. Njegovi ostaci na brdu Pavetnjak, 285 metara nadmorske visine, još uvijek nijemo svjedoče o tom vremenu. Pretpostavlja se da je u Vrbaškom gradu živjela aristokratija (plemstvo), a nizvodno od tog mjesta u proširenoj aluvijalnoj ravni Vrbaške nastalo je naselje slobodnih i zavisnih ljudi.

Pošto se predgrađe nalazilo ispod grada, ono je dobilo naziv Podgradci. Pod tim imenom, potvrđuju istoričari, Gornji Podgradci prvi put se pominju 1334. godine. Koliki je značaj Vrbaškog grada govori i podatak da ga je 1398. godine posjetio Sigismund, mađarski i austrijski kralj i njemački car. Podgradčani ostatke Vrbaškog grada danas pogrešno nazivaju grad Marije i Terezije ili Marijin grad. Krajem turskog perioda, 1855. godine, ovdje je na vodeni pogon proradila pilana koja je potpuni procvat doživjela za vrijeme Austrougarskog perioda. Zapošljavala je radnike iz čitave monarhije. Time se povećavo broj stanovnika i samo se naselje teritorijalno proširilo. Gornji Podgradci u to vrijeme postaju opština u okviru bosanskogradiškog sreza koji je pripadao okrugu Banjaluka.

Makadamski put između Podgradaca i Gradiške izgrađen je 1888. godine. Početkom devetnaestog vijeka, 1904. godine, Podgradci su dobili poštu, telefonsku liniju i telegraf. U istoriji radničkog pokreta zapisano je da su Podgradčani 1910. godine učestovali u seljačkom štrajku, oružanom otporu protiv Austrougarske, kojim su tražili rješenje seljačkog pitanja. U Kraljevini Jugoslaviji Gornji Podgradci su nastavili razvoj započet za vrijeme Austrougarske. Naselje je počelo dobijati urbane forme. Izgrađeni su crkva, škola, radnički dom, bioskop, sportski tereni… Ovi objekti izgrađeni su tridesetih godina prošlog vijeka za potrebe radnika i stanovništva.

Prvo školsko zvono, navodi Miladin Branković, direktor OŠ „Mladen Stojanović“ u Podgradcima, oglasilo se 1927. godine. Ojačale su i privredne, prosvjetne, kulturne, sportske i druge aktivnosti. Bivši fudbaler Dragutin Tendžerić priča da su fudbaleri „Sloge“ 1934. godine na teren istrčali sa crnim florom zbog ubistva kralja Aleksandra u Marseju, što svjedoči o jakom osjećanju pripadnosti Podgradčana srpskom narodu. U periodu kraljevine, ovdje je radilo pet trgovina, četiri gostionice, više zanatskih radnji, među kojima mesnice i pekare. Centar naselja bio je elektrificiran, a električnu energiju dobijali su iz pilane. Autobuski saobraćaj nije bio uspostavljen, a putnici su do Gradiške putovali vozom u zatvorenom vagonu kojeg su zvali štala.

Kulturno-zabavni i sportski život je tada bio dinamičan, svjedoče u FK Sloga, sportskom kolektivu duge tradicije koje i sada uspješno djeluje. U radničkom domu često su se održavale priredbe i zabave, kao i drugi kulturno-umjetnički programi. Stariji Podgradčani pominju tamburaše, vatrogasce, društvo za tjelesno vaspitanje „Soko“, fudbalski klub Kozara, koji je preimenovan u Slogu, povjereništvo SKPD „Prosvjeta“, teniski sport. Mnogi Podgradčani nisu preživjeli Drugi svjetski rat. Više od 1.300 ih je stradalo u partizanskom pokretu i ustaškim logorima.