Manastir Moštanica zauzima značajno mjesto među manastirima Srpske pravoslavne crkve. On je jedan od najvećih srpskih manastira u Republici Srpskoj. Manastir Moštanica nalazi se na 202 m nadmorske visine u dolini rijeke Moštanice, na sjevernim padinama Kozare. Od Kozarske Dubice na jug je udaljen 12 km. Manastir Moštanica je smješten u padini Male Gradine, u zaklonjenom prostoru ravnog zemljišta obraslog mirišljavim lipama. Pripada Banjalučkoj eparhiji.
Legenda o postanku
O postanku ovog manastira, o njegovom ktitoru (onom koji ga je sagradio, ili ktitorima) kao i samom nazivu Moštanica ne postoje precizni podaci. Narodno predanje mu pripisuje veliku starost. Postoji više pretpostavki o osnivačima i postanku manastira. Predanje kaže da je ova zadužbina svetoga Simeona Nemanje, kralja Milutina ili kralja Dragutina Nemanjića. Najviše se spominje kralj Dragutin Nemanjić (1276-1281) kao ktitor manastira, koji je dobio ove krajeve i njima vladao.
Postoji i jedno predanje da su ga osnovali monasi (kaluđeri) iz manastira Mileševa, koji su došli ovamo kada je njihov manastir spaljen i opustošen početkom XVI vijeka. Međutim, predanje kaže da su kaluđeri podigli manastir na temeljima postojeće crkve. Spominju se i »kaluđerske peštre«, isposnice, južno od manastira.Prema svim podacima, do kojih se moglo doći, ne može se sigurno tvrditi da je ovo zadužbina Nemanjića. Postoji mogućnost da su spaljeni manastir kaluđeri obnovili, jer je manastir u svojoj dugoj postojanosti spaljivan, razaran i obnavljan. Obnavljanje manastira poslije spaljivanja može se pripisati kaluđerima. Postoji ključ na kome je urezana brojka 1111, za koju se drži da je prvobitna godina osnivanja manastira
Ime manastira
Narodno predanje spominje i rječicu koja teče pored manastira, a na kojoj su bila 44 drvena(brvnata) mostića. Ti mostići su bili od prebačenih oborenih bukovih stabala. Upravo i sad se kod manastira, preko rječice, nalazi takav mostić. Od riječi most, Mostanica, postao je naziv za rijeku Moštanicu, a zatim i za manastir.
Istorija manastira Moštanice
U svojoj mnogovjekovnoj istoriji mnogo je stradao. Podignut je 1111. godine u šumi Kozari, osnove u obliku krsta. Po narodnom predanju tu gde je manastirski hram spaljen je Sv. Teodor Tiron, od kojeg je ostao deo ruke. Ta svetiteljska ruka je zbog ratnih pretnji sklonjena u 18. veku u selo Komogovinu „više Kostajnice“. Tamo su kaluđeri sazidali novu crkvu i manastir i nazvali ga „Moštanica“. Kada su kaluđeri pomrli, manastirska crkva je postala „mirska“ u tom selu. Tu se nalazio – čuvan je deo ruke Teodorove. Prema dosad poznatim podacima, devet puta je bio spaljivan i razaran, a devet puta dizan i obnavljan.
Tursko osvajanje — obnova
Zna se da su Turci zauzeli Kostajnicu 1556. godine i postali gospodari cijelog Pounja. Tada su naselili izvjestan broj pravoslavnog naroda kao svoju raju. Taj narod odmah je sebi podigao, odnosno obnovio manastir Moštanicu. Kad je manastir spaljen prvi put nije poznato, ali je poznato kad je prvi put obnovljen. Prva obnova manastira bila je 1557. godine u doba srpskog patrijarha Makarija Sokolovića. To je bilo upravo do godinu dana poslije zauzimanja Kostajnice. Narodno predanje osnivanje, vjerovatno obnavljanje manastira pripisuje bosanskom veziru Hasan-paši Predojeviću. Prvi put se pismeno pominje manastir Moštanica 1579. godine.
| Paljen | Obnovljen |
| 1. put — nije poznato | 1. put — 1557. godine |
| 2. put — 1638. godine | 2. put — 1642. godine |
| 3. put — 1683. godine | 3. put — 1699. godine |
| 4. put — 1716. godine | 4. put — 1720. godine |
| 5. put — 1786. godine | 5. put — 1792. godine |
| 6. put — 1811. godine | 6. put — 1833. godine |
| 7. put — 1858. godine | 7. put — 1863. godine |
| 8. put — 1875. godine | 8. put — 1883. godine |
| 9. put — 1941. godine | 9. put — 1947. godine |
Prvi pisani podatak
Prvi pisani podatak o manastiru Moštanici potiče iz knjige »Otočnik«, koja je napisana o ovom manastiru 1579. godine za vrijeme Igumana Grigorija. Manastir je sagrađen mnogo vremena prije toga, pošto je u to vrijeme bio razvijen da su se u njemu i knjige prepisivale, što je za ono vrijeme bio skup, težak i naporan posao. Otuda je i potekla pretpostavka da je manastir sagrađen u drugoj polovini XVI vijeka.
Predanje o premještanju
Narodno predanje kaže da je manastir bio otemeljan na drugom mjestu: Grupa graditelja noću je povadila temelje i postavila ih na sadašnje mjesto. Može se desiti da je prvobitni manastir bio spaljen i porušen, pa da su ga u XVI vijeku obnovili, dogradili i proširili zgradu, ili izgradili zgradu na novom, ljepšem mjestu, malo dalje od prvobitnog, kaluđeri isto po ugledu na nemanjićke crkvene građevine. Iz ovoga razmatranja se vidi da postoji vjerovatnoća da je u XVI vijeku manastir obnovljen za vrijeme patrijarha Makarija Sokolovića. Možda je obnovljen po odobrenju Hasan-paše Predojevića i da su kaluđeri našli i nadzirali izvođače radova.
Opis manastira
Sadašnja manastirska crkva posvećena prazniku Preobraženiju Hristovom, sagrađena je od tesanog bijelog kamena, u krupnim kockama lijepo obrađenim, vađenog u selu Vojskovi u Kozari. Debljina zida je 1 m, visina više od 6 m. Zidovi su vrlo masivni i solidno ozidani i izrađeni, pa se tim može i objasniti opstanak građevine poslije tolikih spaljivanja i pustošenja. Bila je i bez krova 30 godina. Po svoj prilici manastir su zidali majstori iz primorja.
Osnova manastirske crkve
Osnova crkve manastira je u obliku ručnog pravilnog krsta podijeljenog na dva dijela. Gornji dio, tj. naos (hram) ima oblik pravougaonika sa tri apside (šbaćine) koje su unutra polukružne, a sa spoljašnje strane poligone. Oltarska apsida je dublja i veća od pjevničkih koje su eliptičnog oblika. Oltarska apsida sa dodatnim udubljenjima daje utisak tročlanog oltara. Ima spoljašnju pripratu. Konhe su spolja petostrane. U sredini naosa podižu se četiri četverouglasta ravna kamena stuba bez kapitela i ornamentike, a vežu ih polukružni lukovi. Na ova četiri stuba i na njihovim lukovima nalazi se kvadratno postolje koje je 1 m iznad krova, a na njemu se nalazi oktagoni toranj (kube) sa osam uskih i dva metra dugih prozora. Visina crkve je oko 23 m.
Ono šta je karakteristično za manastire i crkve Bosanske Krajine jesu mala, niska vrata, koja su onemogućavala da Turci konjima mogu ući u objekat. Takva jedna vrata nalaze se i na crkvenom objektu manastira Moštanice.
Drugi dio manastirske crkve
Drugi dio crkve je poperta (ženska crkva). Dijeli je debeli zid od hrama na čijoj se sredini nalaze vrata. Dvorci su ukrašeni frizovima (sječiva) u obliku srca ili lista. Poperta je nešto niža i uža od hrama, ali nema kubeta, nego joj se svod oslanja na dva osmougaona stuba.
Spoljni zidovi su podijeljeni na tri etaže, a srednji red uvučen 10-15 cm, te izgleda kao pojas oko crkve. Manastirska crkva ima južna ulazna vrata, a sjevernih ni zapadnih nije bilo. Jedna mala vrata kod oltara su za kaluđere okrenuta prema »kaluđerskoj pešteri«, koja je nešto dalje od crkve. Pod je popločen pravougaonim kamenim pločama.
Manastirska crkva ima svod kube na četiri stuba međusobno povezana polukružnim lukovima. To su odlike romanskog stila. Srcoliki frizovi na prozorima i na vratima obilježja su mavarskog stila. Vjerovatno je tako želio ktitor.
Spoljašnji izgled je sličan izgledu Visokih Dečana. Manastirska porta izgleda predivno. Bujna priroda čini da ovaj manastirski kompleks izgleda autentično i arhaično.
Živopis
U crkvi nije sačuvan živopis, pa se ne zna sigurno ni da li su postojale. Sa spoljašnje strane na zapadnom zidu dosta visoko postoji jedna udubina u kojoj je bila freska Svetog arhanđela Mihajila (koji se praznuje 21. novembra), zaštitnika manastira, kome je ovaj manastir i posvećen, ali je ona bila novijeg datuma i uništena je za vrijeme prošlog rata. Sadašnja freska potiče iz 1976. godine.
Na prvom lijevom stubu nalazi se slika sv. Bogorodice sa Hristom u naručju. Za ovu se sliku priča da je donesena prije 120 godina iz Rusije. Prepravljena je 1902. godine. Na njoj se vide tri rupe od kuršuma turskih vojnika. Crkvene stvari i ikonostas novijeg su datuma.
Moštanica kroz istoriju
Ovo je najstariji spomenik podignut na ovom području, koje je često mijenjalo gospodare, na kom su se vodile stalne borbe između Turaka i Austrije. Tu su se sukobljavali interesi Istoka i Zapada. Turska je jačala Bosansku krajinu, a istovremeno je Austrija stvarala svoju vojnu granicu od tog istog naroda. U takvim uslovima svaki ustanak i bunu manastir je prvi plaćao. Bio je u više navrata rušen, spaljivan i ponovo podizan.
Prvo spaljivanje i obnova
Nije poznato koje je godine prvi put manastir spaljen, ali je poznato da je 1557. godine prvi put obnovljen u doba srpskog patrijarha Makarija Sokolovića. Godine 1607. pisano je tu jedno jevanđelje u doba igumana Serafima. „Smireni“ jeromonah Gavril je priložio svome manastiru, knjigu „Zlatoustove besede“, pisanu na Svetoj Gori 1635. godine.
Drugo spaljivanje i obnova
Manastir je drugi put spaljen 1638. godine i njegovi monasi osnovaše manastir Lepavinu. Manastir Moštanica je obnovljen 1642. godine.
Treće spaljivanje i obnova
Kada je 1683. godine napadao ban Erdedi, Srbi ustanici mu se pridružiše, a Turci manastir zapališe treći put. Njegova dva odbjegla jeremonaha Jovo Svilokos i Silvestar Prodanović osnovaše manastir Komogovinu. Graditelji su tražili od Turaka da obnove manastir. Na zid manastira su postavljena tri pojasa. Jedan pojas je postavljen na sredini zida, drugi iznad prozora, a treći ispod krova. Kad su Turci došli da vide, našli su samo jedan pojas onako kako su i dozvolili. Čovjeka koji ih je lažno obavijestio ubili su u mjestu Živoderu. U manastiru ulazna vrata se nalaze na južnoj strani, što je nepropisno. Vrata na južnoj strani su postavljena zato da bi služili kao zaklon od oka i vatre za one koji bi mogli pobjeći iz manastira. Mala vrata su služila kaluđerima da se povuku u šumu od napadača. Za vrijeme okupacije Austrije (1683—1699.) Moštanica je opet obnovljena 1699. godine. O pisanju knjiga vezanih za Moštanicu, postoji podatak iz 1698. godine. Sačuvao se manastirski ključ (u muzeju u Beogradu) na kojem je bilo urezana godina 1711.
Četvrto spaljivanje i obnova
U novome ratu Austrije s Turskom (1716—1719.) Moštanica je ponovo stradala, zapaljena četvrti put 1719. godine. Manastir Moštanica je obnovljen 1720. godine.
Peto spaljivanje i obnova
U ratu između Austrije i Turske manastir Moštanica je spaljen 1786. godine po peti put. Obnovljen je 1792. godine u doba igumana Venijamina Vlainića.
Šesto spaljivanje i obnova
Manastir Moštanica spaljen je šesti put 1811. godine. Tad je prebjegao u Srbiju đakon Avakum zbog turskog zuluma. Manastir je obnovio 1833. godine arhimandrit iguman Gerasim Gvoić.
Sedmo spaljivanje i obnova
Sedmi put manastir je izgorio za vrijeme ustanka Petra-Pecije Popovića 1858. godine. Moštanica je obnovljena 1863. godine.
Osmo spaljivanje i obnova
Osmi put za vrijeme ustanka 1875. godine Moštanica je opet izgorjela i ostala pusta 6 godina, a 1883. godine je obnovljena. Tada je u manastiru živeo jeromonah Ćiril Adžić[5], koji je bdeo nad opravkom manastira.
Deveto spaljivanje i obnova
Deveti put manastir su spalile ustaše 1941. godine. U julu 1942. godine, za vrijeme teške fašističke ofanzive na Kozari, manastir Moštanicu Nijemci su bombardovali. Godine 1947. obnovljen je manastir Moštanica, a 1953. godine SFRJ ga stavlja pod svoju zaštitu kao važan kulturno-istorijski spomenik.
POTKOZARJE 