Riječni tokovi koji teku iz Kozare

DOLINA RIJEKE MLJEČANICE

Izvorišna čelenka Mlječanice nalazi se na Mrakovici. Na koti 806 m na Mrakovici sa jugozapadne i sjeveroistočne strane izbijaju izvori Mlječanice i otud počinju riječne doline. Idući dalje voda iz izvora sve više udubljuje svoju dolinu i već na nekoliko desetina metara dolina je duboka, sa strmim stranama obraslim gustom četinarskom i listopadnom šumom. Dva potočića u izvorištu Velike Mlječanice teku dalje sve dubljom dolinom strmih strana, prekrivenih gustom četinarskom i listopadnom šumom. Visoka i gusta šuma svojim debelim stablima ograničava vidik ispred nas, a svojim vrhovima krošnje zaklanja nebo. Ovdje u šumi uživaju ljubitelji prirode. Ova dva potočića nakon 800 m dužine svoga toka, u izvorištu Velike Mlječanice se sastaju, pa se tako i dvije doline stapaju u jednu. S lijeve strane ulijeva se još jedan potočić i dolina se grana na tri strane. Tekući dalje dolinom na odstojanju od 300 m pritiče još jedan potočić s lijeve strane, a njegova dolina je usječena u padinu. Nedaleko od toga se i s desne strane ulijeva jedan potočić koji teče dolinom sa Šibovca. Dolina ovog potočića, duga je 800 m i duboka do 100 m relativne visine. Tekući dalje Velika Mlječanica prima s lijeve strane potočić koji izvire na Glavuši ispod kote 793 m. Sve to pokazuje kolika je gustina mreže vodenih tokova koji pritiču Velikoj Mlječanici i kolika je razgranatost njenog dolinskog reljefa.
Mala Mlječanica izvire na Šibovcu i teče usječenom dolinom oko 2200 m pa se spaja s Velikom Mljećanicom u podnožju Šibovca. Dubina doline Male Mlječanice kreće se do 200 m relativne visine. Padine njene doline izbrazdane su jarugama koje na ušću u potbk imaju svoja proširenja. Dakle, dolina Velike Mlječanice ograničava Šibovac sa jugozapadne i zapadne strane, a Mala Mlječanica sa sjeverne i sjeveroistočne strane. Šibovac između ovih dolina na dužini od oko 1700 m izgleda kao dugi brijeg ili kosa sa zaravnjenim platoom dužine od oko 400 m i širine od oko 50 m. Doline Velike i Male Mlječanice i njihovih pritoka, kao i Šibovac, prekrivene su visokom i gustom šumom. Velika i Mala Mlječanica na mjestu gdje se sastaju pod Šibovcem imaju 474 m nadmorsku visinu. Dakle, Velika Mlječanica izvire na 806 m nadmorske visine, teče oko 2700 m i na visini od 474 m spaja se sa Malom Mlječanicom. Na toj dužini ima svoj pad od 332 m ili 122,4 m po kilometru, odnosno 12,2 m na 100 m. Iz ovog se vidi da ove riječne doline imaju veliki pad u svom gornjem toku. To su riječice sa dubokim koritom, uskim dolinama i strmim stranama. Tako je Mlječanica u svojoj izvorišnoj čelenci i pritocima koji se slivaju u njenu dolinu napravila karakterističan reljef, između planinskih bregova, kosa i platoa.
Valja spomenuti da u geološkoj građi Kozare prevladavaju stijene koje se lako erodiraju i spiraju, što je uslovilo usijecanje vodenih tokova i formiranje diseciranog reljefa. To su uglavnom mezozojske i tercijerne stijene. U dolini Mlječanice su neogeni sedimenti predstavljeni laporovito-grinovitim i pjeskovitim naslagama krećnjaka i konglomerata koji su razlićito podložni spiranju. Najlakše se spiraju i erodiraju lapori i gline. Ove osobine eocenskog fliša uticale su na diferenciranu eroziju i raščlanjenost reljefa. Dolina Mlječanice je relativno uska.
Od Šibovca Mlječanica teče dolinom dubokom do 250 m relativne visine, koja ima blage i strme strane išarane jarugama. Sve je to prekriveno gustom, visokom listopadnom šumom u kojoj dominira bukva. Tu i tamo vidi se i po koji četinar. Mlječanica. dalje teče oko 4 km klisurom i na 341 m nadmorske visine prima lijevu pritoku Špinjetkovicu, koja izvire na Bešića poljani (784 m), a malo dalje Vučijak, čije je izvorište na Taloviša poljani (780 m). Na dužini od 4 km Mlječanica ima pad 133 m. Njen pad po dužini se smanjuje, a dolina se proširuje. Relativna visina strana u klusuri iznosi 248 m. Nizvodno 2300 m od ušća Vučjaka, sa desne strane prima svoju najveću pritoku Gračanicu. Gračanica prima osam lijevih pritoka sa Vitlovske kose. Ona ima svoju izvorišnu čelenku na Vitlovskoj kosi i Pašinim konacima. Njena dolina je strma sa stranama do 200 m relativne visine.

(1 Dolina Gračanice duga je oko 6 km. U junu i julu 1942. godine, za vrijeme okupatorsko kvislinške ofanzive na Kozari na teren uz usku dolinu Gračanice do Pašinih konaka ka Paležu i na prostor oko Paleza (541 m) bio je smješten zbjeg naroda iz opštine Bosanska Dubica (73,269). Visoke hrastove bukve i jelove šume i bogatstvo izvora žive vode olaksalo je smjestaj l spremanje hrane u zbjegu.- Zidani mlin na Mlječanici koji je partizanima i narodu u zbjegu služio za mljevenje žita. Mlin je obnovljen i doveden u prvobimo stanje. Na ovom kulturnoistorijskom spomeniku koji je stavljen u zastitu drzave, piše: “Partizanski mlin 1941-1945. u do-lini rijeke Mlječanice.. Mlječanica je na svom toku od Vitlovske kose do Bokana imala 13 mlinova koji su mljeli žito.)

Od ušća Gračanice dolina Mlječanice se proširuje i njena aluvijalna ravan uz korito iznosi ponegdje i do 200 m širine. Na ovom dijelu Mlječanica prima nekoliko manjih pritoka. Na 1 km nizvodno od ušća Gračanice s lijeve strane veća pritoka je potok Lajsinovac koji izvire na Berića brdu (754 m) i teče klisurastom dolinom do ušća u Mljećanicu (269 m). Od ušća Gračanice, na udaljenosti 3 km nizvodno, s lijeve strane u Mlječanicu se ulijeva potok Medžikovac. On izvire na Maslin bairu na 691 m nadmorske visine i poslije 3,4 km svoga toka utiče kod Zidanog mlina u Mlječanicu na visini od 242 m. Od Čekine kose (269 m) do Zidanog mlin (242 m) na dužini od 1700 m Mlječanica ima pad 27 m. To je njena aluvijalna ravan na kojoj je prije drugog svjetskog rata bilo obradivih površina pod ječmom, kukuruzom i krompirom. Danas je većinom prekrivena listopadnom šumom. Ovdje širina doline uz rijeku iznosi oko 200 m. Tu s desne strane utiče potok Međeđak.

Oko aluvijalne ravni Mljećanice dižu se strme strane doline preko 200 m relativne visine, išarane jarugama i dolinama potoćića. Prekrivene su gustom listopadnom šumom u kojoj dominira bukva. Na lijevoj padini Mlječanice od vrha do dna pruža se nekoliko kosa između jaruga i dolina potoka. Tako se na padini od sastavka Mlječanice i Gračanice niz dolinu do Bokana vide kose: Ukosak, Talovića kosa, Turdina kosa, Čekina kosa, Madžukina kosa, Milisava kosa, Mlinarska kosa. . . Mlječanica teče dalje svojim tokom širokom dolinom, mjestimično i do 250 m. Od Zidanog mlina na udaljenosti 1200 m nadmorska visina korita je 228 m, pa tako pad Mlječanice iznosi 14 m.

Dolina potočića Grabovac, desne pritoke Mlječanice, počinje od izvora u Zečjoj dolini. Potočić teče između strmih strana do 100 m relativne visine. Od Gradine (462 m) i Visa (401 m) spušta se potočić dolinom dubokom i do 200 m. Dolina potoka Grabovac vijuga do 3 km dužine i izbija u dolinu rijeke Mlječanice kod Široke luke sa njene desne strane.

Za vrijeme priprema za proboj obruča na Patriji, početkom jula 1942. godine, teški ranjenici bili su doneseni na nosilima i dovezeni na kolima do Bokanovih kuća u Mlječanici, što bliže položaju za proboj iz obruča. Kad im nije izlazak iz obruča uspio, noću između 3. i 4. jula 1942. godine, teški ranjenici su povraćeni uz Mlječanicu i smješteni uz dolinu Grabovačkog potoka. Većina ranjenika na nosilima i kolima bila je smještena u toj dolini. Kad su naišli neprijateljski strojevi, pronašli su ranjenike. Neprijatelj je izvršio najokorjelije zločine nad bespomoćnim teškim ranjenicima u dolini Grabovačkog potka. Oni koji su preživjeli fašističku ofanzivu i prvi došli u Grabovački potok našli su svuda po stranama potoka na kolima i nosilima poklane, poubijane i izmrcvarene teške ranjenike. Nekim su bile nožem odsječene glave. Od oko 550 ranjenika, koji su stradali na Kozari, ovdje se nalazila većina, kazivao nam je Vlajko Bokan, rodom iz Bokana u Mlječanici.

Od Zidanog mlina (242 m) nizvodno 4 km korito Mlječanice je na 198 m nadmorske visine, pa je tako pad na ovoj dužini 44 m. S podnožja Vitlovske kose i od ušća Gračanice u Mlječanicu (269 m) pa do Bokana i Patrije Mljećanica teće aluvijalnom ravni širokom do 250 m i dugom 7 km. Okružena je padinskim stranama relativne visine do 250 m. Na stranama doline nižu se ja-ruga za jarugom, kosa za kosom, brežuljak za brežuljkom, kao izduženi brijeg od vrha padine do podnožja doline. Padina čas blaga, čas strma, pod gustom šumom bukve.- Ovaj prostor je u toku ofanzive na Kozaru, juna i jula 1942. godine bio mjestu zbjegova.

Kod Bokana, na visini od 198 m, svojim koritom, između visova na lijevoj strani (363 m) i Patrije (301 m) i na desnoj (395 m) i kote 292 m, Mlječanica izbija u široku aluvijalnu, brežuljkastu ravan, kojom teče 15 km do ušća u Unu, na nadmorskoj visini od 109 m. Od korita Mlječanice, na visini od 198 m prema zapadu, izdižu se brežuljkaste i gole padine Patrije (301 m). Od Patrije prema zapadu se spuštaju padine u dolinu potoka Jelovače. Patrija je goli prevoj između rijeke Mlječanice, koja dolazi iz Kozare, i potoka Jelovača, koji teče ispod Planinice. Patrija je udaljena od korita Mlječanice oko 1,5 km, a od Jelovače (čuvene jelovačke i dubičke ceste) oko 2 km. Ovaj goli prevoj savija se u vidu otvorenog luka prema Mlječanici. S Patrije je pregledan teren na sve strane, niz i uz Mlječanicu, Donji i Gornji Jelovac, Planinicu, Knešpoije. Ovaj teren lako je braniti, jer je težak pristup preko goleti. Upravo to

mjesto, gdje se neprijatelj najmanje nadao, izabrano je za proboj iz obruča u kozarskoj ofanzivi juna i jula 1942. godine.
Dolina Mlječanice od Bokana (198 m) do izvora na Mrakovici(806 m) ima dužinu 15 km. Od Bokana do ušća u Unu (109 m) a dužina aluvijalne ravni je oko 15 km pa je najduža rijeka Knež olja.

DOLINA RIJEKE MOŠTANICE

Moštanica nastaje iz više izvora, curaka i potočića u svojoj čelenci između Velikog raskršća (672 m), Vitlovske kose (632 m), Malog raskršća (437 m), Pašinih konaka (445 m) i Jankovića poljane (432 m). Neki njeni izvori nalaze se na 670 m nadmorske visine. Ovo područje prekriveno je šumom. Moštanica teče dalje klisurom između Zivodera (542 m) i Kilave bukve (509 m). Njen tok se nastavlja između Kojenaca (496 m) desno i Vršina (514 m) lijevo. Ovdje je Moštanica duboko usjekla svoje koristo u strmim stranama. Nešto dalje njena nadmorska visina iznosi 239 m. Između kote 406 m desno i Brezića (479 m) lijevo. Moštanica teče na 190 m nadmorske visine. Strme strane doline iznose preko 200 m relativne visine. Prekrivene su gustom šumom. Dolina od izvora do izlaska Moštanice u aluvijalnu ravan duga je oko 6 km. Od izvora na nadmorskoj visini 670 m, do izlaska iz klisure na 190 m nadmorske visine, ima pad korita 480 m. Na mjestu ulaska Moštanice u aluvijalnu ravan nalazi se manastir Moštanica.
Od manastira Moštanice (190 m) rijeka teče kroz ravan prekrivenu bregovima i brežuljcima u Dubičko polje gdje se jedan njen krak ulijeva u Unu na 99 m nadmorske visine. Drugi krak Moštanice produžuje svoj tok i ulijeva se u Unu na 94 m nadmorske visine. Dužina toka Moštanice od izlaska iz klisure u ravnicu, (190 m) do ušća u Unu (94 m) iznosi oko 16 km. Na, toj dužini Moštanica ima pad korita 96 m. Dakle, Moštanica ima dužinu toka oko 22 km. Na rijeci Moštanici, od manastira do Dubičkog polja, na dužini toka od oko 10 km, bilo je 14 mlinova za meljenje žita. Ova riječica po predanju dobila je naziv po brojnim mostovima.

DOLINA KOZARAČKE RIJEKE

Ovu rijeku narod tako naziva iako na topografskoj karti piše Starenica. Teče kao Kozaračka rijeka od izvora u Bijelim vodama do Kozarca, a onda dalje preko aluvijalne ravni Prijedorske kotline sve do ušća u Gomjenicu.
Kozaračka rijeka izvire ispod Gole planine (876 m) i Raskršća (799 m). Glavni njen izvor je Bijela voda na nadmorskoj visini oko 770 m. Između Gole planine (876 m) i Raskršća (799 m) nastaje njena dolina i spušta se na 641 m nadmorske visine. Ovo je njena izvorišna čelenka. To područje padinskih strana oko Bijelih voda, koje se slijevaju u klisuru, prekriveno je šumom u kojoj dominiraju velika stabla bukve visoka do 35 m, prečnika 150 cm stara i do 300 godina. Tu ima i jela.
Ovdje u regionu Bijelih voda (770 m) i kose krive strane (723 m), jugoistočno od Mrakovice 3 km, za vrijeme okupatorsko-kvislinške ofanzive na Kozari u junu i julu 1942. godine bio je smješten zbjeg naroda ispod velikih bukava i jela. Tu se sklonio narod potkozarskih sela: Babi-ća, Lamovite, Omarske, Bistrice, Verića i Ivanjske. To je zbjeg naroda tadašnje opštine Omarska.
Kozaračka rijeka (Starenica) teče dalje klisurastom dolinom išaranom jarugama kojim teku potočići i pritiču u rijeku kao lijeve pritoke ispod Krive strane (723 m). S desne strane dolina se proširuje prema Razboju (676 m) i Jakupovićima, gdje teče potočić Barica koji izvire na istoćnoj strani Mrakovice na visini od oko 730 m. Od ušća potočića Barice dolina se sužava između Šupljikavca (652 m) s desne strane i Krivih strana (723 m) s lijeve strane. Strane doline su strme, izdignute do 150 m relativen visine. Tekući dalje s desne strane iza Šupljikavca njegova dolina se sastaje s drugom dolinom kojom teku potočići s Mrakovice u Kozaračku rijeku. S lijeve strane iza Krivih strana (723 m) dolina se spaja s dolinom kojom teku potočići od Gole planine (876 m). Strane doline su strme i njihova padina ima relativnu visinu do 200 m. Prekri-vene su mješovitom šumom.
Rijeka nastavlja svoj tok klisurom između uzvišenja Benkovac (687 m) sa desne strane i Jarčevice (740 m) i Hrastove glave (574 m) s lijeve. Ovdje se visina korita Kozaračke rijeke nalazi na 400 m nadmorske visine. Strme strane klisure prekrivene su gustom šumom bukve, graba, lipe i bagrema. Dolinske strane se izdižu preko 200m relativne visine iznad korita. Na ovom dijelu korita nalazi se Jankovića mlin. Inače, na Kozaračkoj rijeci od Benkovca do Kozarca bilo je 7 mlinova za meljavu žita.
Rijeka u koritu ima čvršćih stijena crne boje (paleozojski gabro) pa je napravila prag do 5 m visine preko kog se voda prlijeva, i pravi manji slap uz šum i buku koja se dolinom klisure razliježe i daleko čuje. Od korita rijeke prema padinskim stranama izdiže se po koji brijeg u vidu kupe i do 100 m visine. Ovdje s desne strane rijeci pritiče potočić Zofik koji izvire ispod Mrakovice nanadmorskoj visini 700 m, teče preko Benkovca i slijeva se niz Zečiji kamen praveći vodopad preko 10 m visine. Zečiji kamen je od krečnjaka i lići na glavicu. Visok je preko 120 m. Od Zečijeg kamena desno i lijevo je Jurišin kamen, takođe krečnjačka stijena. Ove ti krečnjačke stijene većih razmjera odudaraju od svoje sredine pa su u tom reljefu vrlo atraktivne.

Potok je izdubio svoju dolinu od Zečijeg kamena do ušća u Kozaračku rijeku, na 400 m nadmorske visine. Dužina doline od izvora do ušća iznosi oko 2,5 km. Na toj dolini u koritu ima čvršćih stijena pa se voda spušta kao kroz usječen oluk u podlozi i stvara šum koji ječi dolinom. Korito je prekriveno velikim lišćem lopoča. Strme padinske strane doline potoka Zofik su pod gustom šumom bukve i lipe. Ovakav reljef čini dolinu Zofika atraktivnom i privlačnom za posjetioce.

Poslije Zofika, na udaljenosti oko 500 m, na desnoj strani u Kozaračku rijeku, ulijeva se potočić Kotlovača. On izvire na glavuši (793 m), teče 2,7 km i na visini od 300 m uliva se u Kozaračku rijeku. Kad se krene uz dolinu Kotlovače, prolazi se dolinskom stranom klisure. Kroz dolinu vrtača žubori potočić čija se huka do nas čuje. U dolini Kotlovače, između ogromnih vrtača sličnih kotlovima, nalazi se suženje kao sutjeska. Između stijena u suženju probija se potočić. Potom se dolina ponovo proširuje u vrtače slične kotlovima, i nakon toga opet sužuje. Iznad se strmo izdižu strane doline i do 200 m visine sve do Vrnovičke glavice (719 m) prema zapadu i uzvišenja prema Zofiku (667 m) prema istoku. Strane su prekrivene bukvom, jelom, borom, lipom, grabom, lijeskom. Kao da se vegetacija takmiči sa reljefom doline ko će od koga biti privlačniji. Ne zna se šta je ovdje ljepše: da li reljef doline, vegetacija ili izvorčići. Tu je planinarski dom Kotlovača na 660 m nadmorske visine. Planinari su pronašli ovaj prirodni kutak, raj za odmor i rekreaciju, i tu izgradili svoj dom.

Kozaračka rijeka nastavlja dalje svoj put klisurom strmim i dubokim stranama do Rajkovića. Tu je bilo 5 mlinova. U dolini je jedno proširenje, široko do 100 i dugo do 200 m, izdignuto od korita 20 m. Livada i šuma hrasta, jasena, lipe, javora, bukve, topole, bagrema, graba, lijeske… Tu je nekad bila pilana. Za vrijeme drugog svjetskog rata jedno vrijeme je bila partizanska bolnica. Pored asfaltnog puta u klisuri je spomen-česma koja rashlađuje posjetioce svojom pitkom i hladnom vodom. U ovoj šumi na prostranoj livadi izletnici se odmaraju. Uz korito na jednom brijegu visokom preko 50 m, 1904. godine je napravljena crkva. Strane doline izdižu se preko 200 m relativne visine; strme su i prekrivene gustom šumom. Voda rijeke huči. U ovoj divnoj prirodi posjetilac se tako prijatno osjeća i odmori. Na dužini toka, od oko 8 km, Kozaraćka rijeka protiče kroz klisuru koja se mjestimično sužuje, a ponegdje, gdje se slijevaju njene pri-toke, proširuje. Izmjerene temperature vode u mjesecu oktobru su 12°C.
Od Rajkovića (275 m) Kozaračka rijeka napušta klisuru i teće između bregova oko 2,5 km do Kozarca (206 m nadmorske visine). Po bregovima su kuće utonule u voćnjake šljiva i jabuka. Kozaračka rijeka potom teče ravnicom, prekrivenom obradivim površinama, voćnjacima i šumicama. Nakon 6,5 km svoga toka ulijeva se u Gomjenicu na nadmorskoj visini od 144 m. Dužina toka Kozaračke rijeke od izvora do ušća iznosi oko 17 km.

RIJEČICA BUKOVICA

Izvire na sjevernim padinama Kozare. Njenu izvorišnu čelenku čine brojni potočići, kojih ima 15. Nastaju između Šerbulovca (501 m), Bukovog vrha (637 m), Bunika (550 m) i Strmca (543 m). Ti potočići teku prema sjeveru 2 – 3 km dužine i u Dolovima (345 m) se sastaju i čine rječicu Bukovicu. Tu je Bukovica imala 13 mlinova jedan do drugog pa se i mjesto zove Mlinovi. Okolo su brežuljci, negdje prekriveni šumom, negdje voćnjacima, negdje oranicom. Polako se spuštaju obronci Kozare i tonu u pitomu ravnicu, u podnožja između Kozare i Prosare.
Na tom dijelu toka, kad teče prema istoku u dužini 1,5 km, od nadmorske visine 345 tn pa do 233 m, Bukovica ima 74 m pad korita po 1 km. Tako se Bukovica iz planine probija kroz planinske ogranke i izbija u ravnicu. Pred nama su ravna polja na kojim dominiraju oranice, pretežno pod kukuruzom. Ima i voćnjaka, šumica, livada. . . Bukovica teče dalje prema istoku pa skreće ka sjeveroistoku, jugoistoku i sjeveru (oko 7.5 km) do nadmorske visine 141 m i do njenog ušća u Jablanicu. Ona je desna pritoka Jablanice. Na dužini svoga toka od 9 km ima 14,8 m pad po 1 km. Bukovica teče sjevernim padinama Kozare kroz izuzetno lijepe pejzaže: brežuljke, voćnjake, oranice i livade. Na svom toku ima 21 mlin, na kojima se mljelo žito za vrijeme NOR-a za narod i narodnooslobodilačku vojsku.

RIJEČICA JABLANICA

Jablanica ima svoju izvorišnu čelenku na Vrištiku (336 m), na planini Prosari. Na tim brežuljcima postaju izvorčići i izvori, curci i potočići koji se slijevaju jedan u drugi i kroz visoku travu žubore prema dolini.
Ona teče 9 km u pravcu juga do podnožja Kozare i nadmorske visine 193 m. Na toj dužini Jablanica ima pad korita rijeke 15,8 m po 1 km. Pitomo prostranstvo između Prosare i Kozare većinom je pod voćnjacima. Samo se vide plantaže pretežno jabuka. Skrećući svoj tok prema istoku teće 6 km do nadmorske visine 129 m. Na toj dužini ima pad korita 10,6 m po 1 kilometru. Jablanica teče dalje prema jugoistoku 4,5 km i do nadmorske visine od 110 m. Na toj dužini ima pad 4,2 m po 1 km. Jablanica naglo skreće prema sjeveroistoku i teče 5,5 km do 98 m nad-morske visine. Na toj dužini ima pad korita 2,1 m po 1 km. U Vrbaškoj napravljeno je na Jablanici betonsko korito i basen da se voda prije zagrije za kupanje izletnika. Inače, Jablanica nema većeg pada svoga korita, ona je više ravničarska rijeka. To omogućava da se njena voda zagrije i da je toplija od ostalih tokova. Temperatura njene vode preko ljeta iznosi preko 20°C. U 14 sati 5. X 1981. godine u Vrbaškoj voda u koritu Jablanice imala je temperaturu 17°C. Voda Jablanice je bistra, čista i provodna. Ovdje je divno mjesto za odmor pored korita Jablanice na livadi ispod šumice. Tu je kupalište i izletište stanovnika iz Gradiške.

Od Vrbaške dalje Jablanica teče 4 km do ušća u Savu, do nadmorske visine od 93 m. Na toj dužini ima pad 1,2 m po 1 km. Jablanica ima dužinu toka 29 km i pad korita 8,3 m po 1 kilometru. Od izvorišta na Prosari u svom gornjem toku je planinska rijeka prema svom padu, u srednjem toku teče kroz brežuljkastu ravan, a u donjem toku je prava ravničarska rijeka koja teče kroz aluvijalnu ravan do ušća u Savu. Čitavim tokom Jablanice pejzaži su nenadmašni po svojim prirodnim ljepotama. To je područje između Prosare i Kozare. Bregovi prekriveni voćnjacima i obradivim površinama, ljepota koju je stvorila priroda i čovjek svojim radom. I na Jablanici je bilo 5 mlinova, najviše ih je bilo u njenom izvorištu u Prosari.

CRNA RIJEKA

Izvire na Mrakovici na nadmorskoj visini od 780 m. Njena izvorišna čelenka je između Mrakovice, Stevanove kose i Šibovca. Njeni izvori u izvorišnoj čelenci za vrijeme minimalnog vodostaja, u jesen i proljeće, od njih teku manji potočići. Od izvora voda teče manjim udubljenjem, curkom, sliva se jarugom u korito potočića. Količina vode se povećava i koritom dalje teče potočić. Pritiču potočići sa svih strana i prave rječicu. Tu je nadmorska visina korita Crne rijeke 598 m. Tako dužina toka od izvora (780 m) do kote na koritu od 598 m nadmorske visine iznosi 1,6 km. Na toj dužini pad riječnog korita iznosi 182 m ili 113,7 m po 1 km. Ovo su planinski potoci i rječica sa velikim padom korita i malom količinom vode. Tekući dalje Crna rijeka prima pritoke koje se slijevaju u njeno korito. Količina vode u njenom koritu se povećava. Crna rijeka od nadmorske visine 598 m svojim tokom krivuda, obilazi bregove; zalazi u jaruge, pa se nakon 2 km toka njeno korito nalazi na 520 m nadmorske visine. Na toj dužini korito Crne rijeke ima pad od 78 m ili 39 m po 1 kilometru. I dalje Crna rijeka svojim tokom teče i prima pritoke. Ona se od nadmorske visine 520 m na dužini toka od 2,2 km spušta na nadmorsku visinu od 463 m. Na ovoj dužini toka ima pad 57 m ili 25,9 m po kilometru. Tu je Crna rijeka 5. X 1981. godine u 11 sati u koritu imala temperaturu vode 13°C. Tekući dalje koritom vijuga, stvara proširenje, plićake, suženja, udubljenja, virove.
Za vrijeme niskog vodostaja ljeti luta od brijega do brijega, šumi uskim koritom, razlijeva se na proširenju, plićaku, stvara okuke, kruži oko ostrva u koritu. Za vrijeme visokog vodostaja u jesen i proljeće teče svom silinom, podlokava obale, ruši prepreke. Na ovom dijelu Korita, pričaju čuvari šume i stari ribolovci, ova rijeka tu ima virova i ribe pastrmke, brene i sitne bjelice. Od nadmorske visine 463 m Crna rijeka teče 4,5 km i njeno korito se spušta na nadmorsku visi-nu od 346 m. Na toj dužini toka njeno korito ima pad od 117 m ili 26 m po 1 kilometru. Priticanjem potočića u rijeci se količina vode povećava, korito se udubljuje, proširuje. Na tom dijelu proširenog korita, gdje se voda izlijeva za vrijeme visokog vodostaja, prekrilo je zemlju ogromno lišće i trave koju narod zove repuh. Tu ima čička i lopoča. Tu su i velika stabla jela. Kad je visoki vodostaj, jele kao da niču iz vode. Crna rijeka od 346 n nadmorske visine teče dalje 2,2 km i na 265 m nadmorske visine sastaje se sa Golubačom. Na tom dijelu korito ima pad 81m ili 36,7 m po 1 km.

Velike količine padavina izazivaju bujice i tokovi ugrožavaju puteve preko Kozare. Crna rijeka i Golubača erozijom i akumulacijom materijala na svom spajanju u Vrbašku stvorile su velike plavine koje su prekrivene gustom šumom.
Sastavljanjem Crne rijeke i Golubače nastaje Vrbaška. Ovo područje, gdje se sastaju bistri potočići i rijeke, prekriveno je mješovitom šumom u kojoj dominiraju četinari. To je divno mjesto za odmor.

Crna rijeka od izvora na Mrakovici do spajanja sa Golubačom u Sastavcima, odnosno do nastanka Vrbaške ima dužinu toka oko 12,5 km.

DOLINA CRNE RIJEKE

Crna rijeka izvire ispod Mrakovice na nadmorskoj visini 780 m. Od izvora njena dolina se udubljuje na padinama Mrakovice u Stevanovu kosu. Između Mrakovice (806 m), Stevanove kose i Šibovca je izvorišna čelenka Crne rijeke. Ovdje je na padinama jaruga do jaruge kojima teku potočići. Njihove doline na ušću u Crnu rijeku se proširuju tako da se dolina Crne rijeke grana. Strme strane se izdižu preko 200 m relativne visine. Prekrivene su gustom, mješovitom šumom u kojoj dominira jela. Visoka stabla onemogućavaju preglednost. Šibovac je razvođe Crne rijeke i Mlječanice. Upravo vrh Mrakovice (806 m) je hidrografsko čvorište iz kog teku potoci na sve strane, u duboke doline. Mrakovica je i reljefno razvođe.
Crna rijeka teče dalje i njeno korito se spušta na 598 m nadmorske visine. Na desnoj strani doline izdiže se brijeg Slatinske glave do 710 m nadmorske visine. Njegova relativna visina iznosi 112 m. Slatinska glava u podnožju nema prečnik ni 500 m, ali iz njene unutrašnjosti izbija voda na sve strane. Po padinama ovoga brijega do samog vrha iz izvora teku curci i potočići i po jarugama se šire u svim pravcima. Ovdje je tekuća voda na površini granato izbrazdala reljef. Ovo područje zove se Ravna Gora. Sav reljef je prekriven plitkim i dubokim jarugama, dolinama, breščićima, bregovima, glavicama. Sve to obavila je visoka, gusta četinarska šurna iz koje se ne vidi nebo. Ovdje čovjek ne može vidjeti da li je sunčan ili oblačan dan. Prave visoke jele izdižu se put neba, a čovjek tek tada vidi koliko je njegov stas mali između visokih stabala u ovoj šumi koja je ravna svakoj prašumi. Ovdje je korijen stabla u debeloj mekoj zemlji ilovači, punoj vode, a vrh, obasjan suncem, pun je toplote. To je slika klisuraste doline Crne rijeke i Ravne gore kroz koju ona protiče na nadmorskoj visini 520 m i odakle se spušta dalje ispod Bukovog vrha (636 m) i Bunika (550jn) na 463 m nadmorske visine. Ovdje relativna visina dolinskih strana klisure Crne rijeke iznosi preko 200 m. Crna rijeka vijuga kroz jaruge oko brojnih bregova i nastavlja tok dolinom na 437 m nadmorske visine između Savina rastika, Vučijaka, i Opaljene kose, primajući pritoke s desne strane i spajajući se s njihovom klisurastom dolinom.

U dolini oko korita Crne rijeke i u njenoj užoj aluvijalnoj ravni vidi se trava koju narod zove lepuh. Visoka je do 1 metra, a ima 70 cm i prečnik list. Gusti listovi prekrili su tlo tako da se ne vide njegove površine. Pod ovakvim jednim listom čovjek može naći zaklon od kiše. Inače, ovakva vegetacija je česta u dolinama vodenih tokova po Kozari.

Crna rijeka na nadmorskoj visini korita od 346 m, između Šerbulovca (499 m) s lijeva i Kmedžine kose (591 m) s desna, prima desnu pritoku. Ona teče dalje dolinom koja je više slič-na kanjonu nego klisuri. Padinske strane iznad korita skoro vertikalno se dižu u visine. Na ovim stranama vidi se klizište. Plazevi zemljišta su se klizeći pokrenuli i ponijeli i stabla jela iz korijena, tako da su i stabla i klizištekrenuli padinom u pravcu korita. Na lijevoj strani se izdižu Veliki lom (461 m). Možda su i prije na tim strmim stranama klizišta lomila stabla pa je za to i nazvan lom. Ovdje je krečnjačko korito, vidi se sutjeska u dolini od krečnjačkih stijena. Na koritu ima dubokih virova od kojih je najpoznatiji Kapetanov vir.
Sve površine su prekrivene gustom četinarskom i mješovitom šumom. Tu, na 265 m nadmorske visine, Crna rijeka s desne strane prima pritoku Golubaču. Odatle, od sastajanja Crne rijeke i Golubače, na 265 m nadmorske visine nastaje rijeka Vrbaška. Ovo mjesto se zove Sastavci. Tu je prekrasna priroda reljefa, šume i vode, koja nudi čovjeku mjesto da se odmori i svoju snagu obnovi da se vrati zdrav i snažan na svoj redovni posao.

Dužina toka Crne rijeke od izvora na Mrakovici do Sastavaka, iznosi oko 12,5 km, a Vrbaške od sastavka Crne rijeke i Golubače do ušća u Savu kod Bosanske Gradiške oko 25 km. Vrbaška od Sastavaka do Podgradca, u dužini toka oko 4,5 km, teče klisurom, a onda izlazi u ravnicu. Od Podgradca do Bosanske Gradiške Vrbaška teče širokom aluvijalnom ravni čija nad-morska visina kod Podgradca iznosi 141 m, a kod Bosanske Gradiške 91-95 m.

GOLUBAČA izvire ispod Lisine (978 m), Velikog visa (899 m) i Malog visa (898 m) na nadmorskoj visini od oko 780 m. Teče prema sjeveru i sastaje se s potokom Jasenovačom pod Velikim kusaćem. Golubača teče dalje oko 3 km i sastaje se sa Crnom rijekom na 265 m nadmorske visine. Tu gdje se sastaje Golubača i Crna rijeka nastaje Vrbaška. To mjesto se zove Sastavci.

Dužina toka Golubače iznosi oko 7 km. Temperatura vode rijeke Golubače u Sastavcima 5. X 1981. godine iznosila je 13,5°C.

JASENOVAČA izvire ispod Razboja (676 m) i Raskršća (799 m), u blizini Gole planine (876 m), na nadmorskoj visini od oko 600 m. Ona teče prema sjeveru i ulijeva se u Golubaču.
Golubača, Jasenovača i Crna rijeka su bile bogate ribom pastrmkom, brenom i sitnom bjelicom. I danas tu ima dobre ribe. Ove rijeke teku kroz guste sklopove šumskih sastojina četinara i lišćara dubokim koritom.

VRBAŠKA od Sastavaka (265 m) do Gornjih Podgradaca (141 m) ima dužinu toka od oko 5,5 km. Pad njenog korita na toj dužini je 22 m po 1 km. U 11 sati 5. X 1981. godine kod Gornjih Podgradaca temperatura vode u koritu Vrbaške bila je 13°C. Od Podgradaca Vrbaške 14 km teče brežuljkastom ravnicom sve do njenog ušća u Jablanicu na 95 m nadmorske visine. Od Podgradaca do ušća u Jablanicu njen pad korita, iznosi 3,8 m po 1 km. To je ravničarska rijeka u ovom dijelu svoga korita. Dužina toka Vrbaške, od Sastavaka do ušća u Jablanicu, iznosi 19,5 km. Na toj dužini pad rijećnog korita iznosi 170 m ili 8,7 m po 1 km. Prema kazivanju starih ljudi, na Vrbaškoj je bilo 6 mlinova za mljevenje žita.

TRNOVAC izvire na Šerbulovcu (501 m), u sjevernim padinama Kozare. Teče kroz sela Resanovci i nakon 7 km kao lijeva pritoka utiče u Vrbašku na 170 m nadmorske visine. U 13 sati 5. X 1981. godine temperatura vode u koritu kod kamenoloma bila je 14°C.

VUČI potok, pritoka Vrbaške, kod šumarske kuće 5. X 1981. godine u 12 sati imao je temperaturu vode 13°C. AVRAM potočić teče ispod uzvišenja Vrbaška. Istoga dana u 13 sati imao je temperaturu vode 13°C. Ulijeva se u Vrbašku.

TISOVAČA izvire na sjeveroistoku od Lisine, na Tisovači (415 m), na nadmorskoj visini oko 400 m. Teče prema sjeverozapadu i sjeveru i nakon 3,5 km toka ulijeva se u Vrbašku kao desna pritoka, na nadmorskoj visini od 236 m.

TURJAK izvire na sjeveroistočnoj strani Lisine, na nadmorskoj visini od oko 800 m, ispod Rudine (910 m) i Brusovca (874 m). Teče prema sjeveroistoku 6 km, pa okreće prema istoku 8 km.i ulijeva se u Lumane, a nakon 8,5 km u Vrbašku. Dužina toka Turjaka rznosi oko 14 km.

BISTRICA izvire ispod Benkovca (734 m), teče prema jugu i jugozapadu 14 km i utiče u Gomjenicu, na nadmorskoj visini od 158 m. Na rijeci je bilo 10 mlinova za mljevenje žita.

LUŠICA izvire ispod Ravnog bukvika (818 m), teče između sela Bistrice i Verića, na južnoj strani Kozare, i utiče u Gomjenicu na 158 m nadmorske visine. Dužina njenog toka je oko 14,5 km. Na svom toku imala je 9 mlinova.

LAMOVITA izvire u šumi Lomovi pod Lisinom, na nadmorskoj visini od oko 600 m, teče oko 12 km i ulijeva se u Gomjenicu. U gornjem toku Lamovite bilo je 11 mlinova za mljevenje žita. Ove mlinice za vrijeme drugog svjetskog rata mljele su žito za narodnooslobodilačku vojsku. Tu u šumi Lomovi podignut je spomenik u znak sjećanja na partizansku bolnicu u 1942. godini.

ZAMOŠTENICA izvire na 640 m nadmorske visine u Gornjoj Lamovitoj, ispod Gole planine. Ona teče 14 km i ulijeva se u Gomjenicu na nadmorskoj visini 142 m. To je stalni tok bogat vodom. Na ovoj rijeci seljaci iz Lamovite, Omarske, Babića i Bistrice imali su 38 mlinova. I danas ima 2 – 3 mlina.

Ima nekoliko vremena kako su izvori Zamoštenice kaptirani u rezervoar i voda je odvedena vodopadom za napajanje Gornje i Srednje Lamovite, sela Babića, Jakupovića i dijela Omarske.

Atraktivne mlinice – mlinovi potočari. Vodeni tokovi potoka i rijeka Kozare i Potkozarja imali su brojene mlinice-mlinove, koji su atraktivni za posjetioce. Tako je ne rijeci Mlječanici bilo 32 mlina, na Moštanici 18, Bukovici 21, Jablanici 5, Vrbaškoj 4, Bistrici 10, Lušici 9, Lamovitoj 11, Zamoštenici 38, Kozarskoj rijeci 5; dakle, 153 mlina i vodenice za mljevenje žita. Inače, na području Kozare i Potkozarja bilo ih je mnogo više. U ovom kraju mlinove na navedenim potocima i rijekama ponekad zovu potočare ili mlinčići. Mlinove sa kašikama zovu kašikari. Na potočićima preovlađuju mlinovi kašikari. Ima i mlinova na kolo.
Zgrada mlina može biti sa sohama od drveta, a može i od kamena. Za dovod vode napravi se žlijeb i na početku ustava vode. U zgradi je uređaj za prenos vodene snage u pogon mlina. Mlin kašikar ima vitlo, glavu vitla, kašike, vreteno i podigača. Mlin na kolo ima santrač, vreteno, vodeno kolo, malo kolo, šišku, gvozdenu osovinu, senj, kobilu, ustegaču. Uređaj za mljevenje sastoji se od žrvnja, vitla, rnlina, korice, čekala i mučnice. Žrvanj ima donjac i gornjac. Kroz otvor na donjem kamenu prolazi senj ili vreteno koje je utvrđeno za papricu. Mljevenje i rad u mlinu obavlja mlinar koje se daje ujam od samljevenoga žita. Obično na 100 kg samljevenog žita uzme od 3-6 kg brašna ujma (302,209).

Režim proticaja vodenih tokova na Kozari je nivalno—pluvijalni. Postoje dva maksimalna proticaja: u proljeće, nakon topljenja snijega, i u jesen, pri velikim padavinama. Minimalni proticaj je ljeti. Na glavnim većim vodotocima male vode nikad ne spadnu ispod minumuma. Mlječanica, Moštanica, Crna rijeka i Kozaračka rijeka imaju stalne izvore koji daju vodu tokom cijele godine. Proticaj na ovim rijekama u ljetnim mjesecima ne spada ispod 100 lit/sek., dok se maksimalni proticaj kod velikih voda može kretati i do 1-1,5 m3/sek.

Kad se izluče velike količine padavina, javljaju se bujice. Tad plahoviti planinski potoci ispune svoje korita, teku velikom brzinom u gornjim tokovima, a prelaskom u ravnicu postaju sporiji. U aluvijalnoj ravni se izliju iz svojih korita i u području oko Une i Save izazivaju poplave.

Izvori, brzi i bistri planinski potoci i rijeke pbogaćuju živopisnost pejzaža Kozare. Ti brojni vodeni tokovi s Kozare pripadaju slivu rijeke Save i njenih pritoka Une, Sane, Gomjenice i Vrbasa. Ovi vodeni tokovi okružuju Kozaru i Potkozarje.