NASELJA IZ PREDISTORIJSKOG DOBA
Brojna su svjedočanstva o boravku čovjeka u ovim krajevima još od najstarijih vremena.
Jedno od većih predistorijskih naselja, koje je u Bosni obradeno, jesu sojenice u Donjoj Dolini na bosanskoj obali Save, 13 km niže od Bosanske Gradiške.
Ilija Knežević je 1896. godine na svojoj njivi pronašao brončanu kacigu, koja je poslije dospjela u muzej. Nešto kasnije, 1898. godine nađen je brončani bodež. Počela su iskopavanja, još 1898. godine. Kuće su bile načinjene od greda. Konstrukcija krova je načinjena od dasaka. Uz zgradu za stanovanje nađene su pomanje koje su služile kao hambari i štale. U kući je bilo ognjište u kom bijahu na dvije strane polukružne udubine za ražanj, a na licu cjevkasti nastavci.
U hambarima veliko obilje žitarica, koje su pretvorene u ugljen. U kulturnom sloju nađeno je obilje starina. Na prostoru od 1590 m2 zemlje nađeno je 12 zgrada. Jedna zgrada koja je obilovala crijepovljem, bila je lončarnica, a druga mesnica. Pronađene su razne posude. Nađeni su i grobovi sa hrastovim lijesom. Naseobina u Donjoj Dolini po svome postanku siže u doba brončano, što dokazuju pojedini brončani nalazi, a osobito kalupi za salijevanje predmeta, koji po obliku pripadaju kasnijem odsjeku ove dobi, a trajalo je kroz čitavo prvo željezno doba. Mi možemo staviti početak njihovog negdje u XIII, a svršetak u IV vijeku prije nove ere. Čini se da je sojenica vodenom katastrofom uništena (343,92).
Tu je nađen i kostur prabika koji je lovljen za hranu, a živio je u ovom području (343,92). Tu je živio i jelen. Njega su lovili radi mesa, kože i rogova. Rijetka lovina bio je i los od kojeg su sačuvane rožine. I ta je životinja kod nas izumrla. Lovio se jazavac i medvjed. Od ptica glavna lovina bila je patka (343,93). Pronađeni su i drveni čamci, oruđe za obradu i lov. Nađena je kaciga od bronce, iskopana na Petrovića gredi u Donjoj Dolini. Tu je i brončani i željezni štit (343,97).
Sojenice u Donjoj Dolini starije su od prvog gvozdenog doba. Dokazano je da su stajale na suhom tlu (37,103).
Dakle, prema svim podacima u Donjoj Dolini kod Bosanske Gradiške je jedno od najznačajnijih arheoloških nalazišta uopšte u Bosni i Hercegovini, koje iznosi na vidjelo dana sojeničko naselje na 40.000 kvadratnih metara, iz polovine drugog milenijuma prije naše ere. Naselje je postojalo 700 smdinn Ovdje su živjela panonska plemena Oseriata.
Bakreni budak i četiri bakrena dlijeta nađena su kod Karavide (Bosanska Gradiška). U Lamincima, jugoistočno od Bosanske Gradiške, otkriveno je brojno oružje i nakit iz praistorijskog doba. Na Gradini kod Bosanske Dubice ustanovljeni su tragovi naseljenosti u praistorijsko doba. Kod toplog vrela banje Laktaši 1893. su nađeni predmeti iz praistorijskog doba: narukvice, zemlja-ni pršljenovi i drugo. Šest zavojitih bakrenih sjekira sa sopom nađeni su u Kozarcu (343,69). Ovi predmeti se nalaze u Zemaljskom muzeju u Sarajevu.
Osnovni tip naselja Mezeja predstavljale su gradine, uzvišeni brežuljci prirodno ili vještački utvrđeni. Gradine su dominirale svojom visinom nad okolinom. Najbolje je istražena gradina Zecovi u selu Čarakovu. Vjenceslav Radimski još 1891. godine pisao je o ovoj gradini. Prva probna iskopavanja preduzeo je Alojz Benc 1954. godine.
/. Pogled na jedan dio iskopina dolinskih sojenica na rubu savske obale. U obali razaznaju se slojevi drvenine. Najgomji predstavlja krovove kuća; 2. Grobnica ženska sa bogatim brončanim nakitom (sa Greda u Donjoj Dolini); 3. Kalupi za izlijevanje brončanog oruđa i nakita iz sojenica u Donjoj Dolini. Uz njih uvijek i pozitivni odljevak; 4. Mali drveni čamac iskopan u sojenicama dolinskim; 5. Razno oruđe od jelenje rožine; gore: držak od vesla, dva noža, motika; dolje: 2 budaka, čekić; na sredini: ostva i hamajlija od životinjskog zuba; 6. Grupa raznih posuđa iz sojenica i iz grobišta u Donjoj Dolini; 7. Brončani nalazi iz Donje Doline: tri bodeža, jedno koplje, plohasta fibula i (dolje) velika fibula
Gradina u Knešpolju je praistorijsko naselje starijeg i srednjeg perioda željeznog doba. Iskopavanjem su pronađene nastambe sa kalotastom peci i otvorskim ognjištem, zatim keramika i predmeti od bronze, češljevi od kosti i noževi. Zaštitni bedem pod zemljom okružuje cijeli plato Gradine. Visina kamena bedema je 1,80 m, a širina 0,70 m. Kameni bedem je zidan živim kre-čom.
Kod Gradine na Grobljicu pronađena je praistorijska nekropola. Inače, područje Kozare i Potkozarja ima dosta gradina iz praistorijskog doba
POTKOZARJE 