KOZARA
DRUGI SVJETSKI RAT 1941-1945.
GODINA 1941
6. aprila 1941. godine fašisticka Njemacka napala je Kraljevinu Jugoslaviju. U napadu su ucestvovale
Italijanske, madarske i bugarske trupe. 8. aprila 1941. godine njemacka avijacija bombardovala je
Prijedor.
10. aprila 1941. godine Politbiro CK KPJ održo je sjednicu u Zagrebu i odlucio da se pruži otne kornore
koja se povlaci kroz grad.
10. aprila 1941. godine Politbiro Ck KPJ održo je sjednicu u Zagrebu i odlucio da se pruži otpor agresoru i da se priprema ustanak protiv okupatora.
Prije definitivne kapitulacije Jugoslavije, 10. aprila 1941. godine dijelovi njemacke 14. oklopne divizije sa pravca Križevaca ušli su u Zagreb.
10. aprila 1941. godine poslije ulaska njemackih jedinica, pod zaštitom njemackih i italijanskih bajoneta, Ante Pavelic dolazi u Zagreb. Pod stražom Nijemaca, 10. aprila 1941. godine Slavko Kvaternik, predstavnik ustaškog pokreta u zemlji, u saglasnosti sa dr Vlatkom Macekom, predsjednikom Hrvatske seljacke stranke, preko radio-stanice Zagreb proglasio je kvislinšku Nezavisnu Državu Hrvatsku. Pavelic je tražio citavu Bosnu i Hercegovinu, Italijani su željeli da okupiraju rudnik Ljubiju.
Pero Baškot piše: »Prema knjizi Osmana Karabegovica »Krajišnici na putevima revolucije«, Oblasni komilet KPJ za Bosansku krajinu prije 6. aprila 1941. godine nije postojao. Postojalo je povjereništvo.
Prema Karabegovicu, Oblasni komitet za Bosansku krajinu je formiran u ljeto 1942. godine, kada je došao CK KPJ i drug Tito u Bosansku krajinu. (Dopunu izvršio Pero Baškot 24. IV 1984) Odmah prvog dana osnivanja kvislinške Nezavisne Države Hrvatske Srbi, Jevreji i Romi stavljeni su van zakona. Oni su proglašeni neprijateljima Nezavisne Države Hrvatske. U granicama Nezavisne Države Hrvatske bilo je oko 5 miliona Hrvata, oko 1,900.000 Srba i oko 750.000 Muslimana, Znaci 1/3 stanovnika Nezavisne Države Hrvatske stavljena je van zakona. Tako su i srpskom narodu Kozare fašisticki okupator i domaci izdajnici, ustaše najavili fizicko istrebljenje (275, 102).
11. aprila 1941. godine Cetvrta baterija artiljerijskog diviziona 17. ratnog puka sa Balja
iznad Bosanske Kostajnice pruža snažan otpor neprijatelju. Vodila se borba na Balju i tu su zadržane njemacke jedinice u prodoru na tom sektoru. Tu su ucestvovali vojnici sa ovog podrucja. Srušeni su mostovi u Bosanskoj Gradišci, Bosanskoj Dubici, most na željeznickoj pruzi na rijeci Uni kod Volinje, most u Bosanskom Novom. Zapaljeni su rezervoari benzina kod Volinje. Medu tim borcima bice mnogi buduci partizani i pro-slavljeni komandanti partizanskih jedinica.
11 aprila 1941. godine iz pravca Bosanske Dubice u Prijedor ulazi prethodnica njemackih
motorizovanih snaga.
11 aprila 1941. godine u Prijedor ulaze njemacke motorizovane trupe, koje na ulazu u grad docekuju vjerski predstavnici predvodeni gradonacelnikom, izražavajuci tom prilikom svoju lojalnost. Dok vjerski predstavnici docekuju njemacke trupe i izražavaju lojalnost u Prijedoru, tad grupa starih ljudi u selu Meduvodu docekuje vojnike stare Jugoslavije koji se vracaju sa fronta i uzvikuje: »Dajte nam te puške, a vi pripašite ženske pregace!« (275, 81).
Tako je narod Potkozarja docekivao vojsku koja se vracala sa probijenog fronta i od njih tražio oružje da nastavi borbu.
14. aprila 1941. godine jugoslovenska vrhovna vojna komanda zatražila je od njemacke vrhovne komande da se obustave neprijateljstva i uspostavi primirje. Nijemci nisu prihvatili nikakve uslove, vec su zahtijevali bezuslovnu kapitulaciju.
15. aprila 1941. godine dijelovi 16. njemacke motorizovane divizije zarobili na Palama jugoslovensku vrhovnu komandu i prihvatili kapitulaciju jugoslovenskih snaga u Bosni.
15. aprila 1941. godine CK KPJ izdao je proglas narodima Jugoslavije u kome je osudio stvaranje Nezavisne Države Hrvatske i dao punu podršku pripadnicima jugoslovenske vojske koja pruža otpor napadacu. Osudio je izdaju i raspirivanje šovinizma i bratoubilackog rata.
15. aprila 1941. godine ustaše Blaž Gutic i Vilko Butorac organizovali su i pozdravili dolazak njemackih trupa u Banju Luku. To je bila 183. njemacka divizija (275, 103).
Viktor Gutic je bio likvidator za bivšu Vrbasku banovinu (275, 103). On pristupa stvaranju ustaškoga redarstva. Polovinom aprila 1941. godine Viktor Gutic piše naredbu po kojoj »u roku od pet dana imaju bezuslovno napustiti teritoriju hrvatske države sva lica rodom i porijeklom iz krajeva Srbije i Crne Gore, bez obzira da li su u javnoj ili privatnoj službi…« (275, 112).
Tako je i pod Kozarom zapocelo zavodenje nacional-fašistickog režima, oslonjenog na grupu fanatizovanih ustaških terorista, zadojenih bezprimjernom šovinistickom mržnjom. Režim je radio na raspirivanju mržnje na nacionalnoj osnovi, a to je najavljivalo katastrofu bratoubilackog rata.
17. aprila 1941. godine je u Beogradu u štabu 2. njemacke armije potpisana bezuslovna kapitulacija jugoslavenske vojske (stupila na snagu 18. aprila u 12 casova).
17. aprila 1941. godine poglavnik Nezavisne Države Hrvatske Ante Pavelic izdao je zakonsku odredbu kojom se u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj uvode vanredni sudovi za sudenje po kratkom postupku. U aprilu ustaška vlast uvodi obavezni kuluk. Na opravci putova morali su raditi svi muškarci srpske nacionalnosti sposobni za rad. Prema nekim izvještajima Banja Luka je trebala da bude središte Nezavisne Države Hrvatske.
17. aprila 1941. godine Viktor Gutic stigao je u Banju Luku.
XX aprila 1941. godine Pavelic u listu »Hrvatska Krajina« izdaje naredbu prema kojoj se Srbi stavljaju van snage. To je ranije ucinjeno i sa Jevrejima.
XX aprila 1941. godine preko radio Zagreba procitano je imenovanje Viktora Gutica za stožernika »Hrvatske Krajine«
21. aprila 1941. godine u Becu ministri inostranih poslova Njemacke i Italije otpoceli dvodnevni sastanak na kome su, na osnovu Hitlerovih direktiva, definitivno utvrdili rasparcavanje Jugoslavije na okupacione zone.
Veci dio teritorije zaposjele su Njemacka i Italija, dok su manji dijelovi dodijeljehi Bugarskoj i Madarskoj kao njihovim saveznicima i satelitima. Na prostoru Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srema stvorena je kvislinška takozvana Nezavisna Država Hrvatska. Demarkaciona linija je išla pravcem: Vrh, na staroj jugoslovensko-italijanskoj granici-Lucine-Litija-Samobor-Glina-Bosanski Novi-Mrkonjic-Sarajevo-Priboj-Novi Pazar-Šar-planina-Ohridsko jezero i Prespansko jezero. Jugoslovenska državna teritorija podijeljena je na njemacku i italijansku interesnu sferu. Iako je Bosanska krajina u cjelini bila u sastavu Nezavisne Države Hrvatske, ona je demarkacijonom linijom bila podijeljena izmedu njemacke i italijanske interesne sfere. Njeni sjeverni i sjeveroistocni dijelovi od linije Bosanski Novi- Sanski Most-Mrkonjic-Donji Vakuf-Bugojno pripadali su njemackoj, a južni italijanskoj interesnoj sferi.
Citavo podrucje Kozare, ukljucujuci i Banjaluku, ovom podjelom našlo se u njemackoj interesnoj sferi (293, 18). Na teritoriji Bosanske krajine, osim njemacko-italijanskih snaga, formirane su ustaško-domobranske snage.
21. aprila 1941. godine u Zagrebu je poglavnik Nezavisne Države Hrvatske Ante Pavelic održao govor u kome je pozvao ustaše na uništenje Srba, Jevreja i Cigana.
21. aprila 1941. godine iz Zagreba u Prijedor dolazi ustaški odred od 62 ustaša na celu sa ustaškim kapetanom Slavkom Dasovicem. Oni organizuju ustašku vlast. Na celu vlasti je dr Kolovrat, kotarski predstojnik, kom pomaže i župnik Kaurinovic. Ustaše pocinju terorisanje gradana (275, 104). U Kozarcu glavnu rijec vodi Husejin Mujagic. Za opštinskog nacelnika je postavljen Becir Muranovic (275, 106). Viktor Gutic je odmah prema Srbima zauzeo zlocinacki stav i oni su tretirani ne samo kao gradani drugog reda nego i kao lica izvan zakona. Novine »Hrvatska Krajina« donose seriju zastrašujucih proglasa i naredbi. Skidaju se natpisi cirilicom, cak i sa nadgrobnih spomenika, i jednostavno se briše srpska nacija. Svi Srbi i Cr-nogorci, rodeni u Srbiji, trebalo je da napuste »Hrvatsku Krajinu«, a mješoviti brakovi da se raskinu (275, 270). Srbi i Jevreji su proglašeni najvecim neprijateljima hrvatskog naroda, pa im kao takvim nema mjesta u
Hrvatskoj (275, 270).
Gutic putuje po Bosanskoj krajini i drži niz prijetecih govora o potpunom uništenju Srba. »Izdao sam drasticne naredbe za njihovo potpuno ekonomsko uništenje, a slijede nove za potpuno istrebljenje. Bez sumnje preduzet ce se najstrože mjere koje se uopce mogu izvesti. U tom pogledu imam odriješene ruke. Nepoželjni elementi bice u najkracem roku iskorijenjeni tako da ce im se zatrti svaki trag, a jedino što ce ostati, bit ce zlo sjecanje na njih. Sjutra cu pritegnuti, pucat ce kicma«… (275, 276).
U Bosanskom Novom vlast formira Viktor Gutic. U mjestu je bilo nekoliko ustaša sa Jurom Kneževicem i Ahmetom Kolendercem, a došlo je i oko 60 ustaša. Zatvoreno je oko 50 talaca Srba. Ustaše iz Novog, koji su prihvatili puške i kame, bili su sve sami probisvijeti i društveni ološ (275,106). U Bosanskoj Kostajnici je upravitelj kotarske ispostave Husein Muratbegovic. U Bosanskoj Dubici za logornika je postavljen Petar Mažar iz sela Parnice, jedan od najvecih zlikovaca u srezu. Iz Dubice se 37 dobrovoljno javilo u ustaše. Medu njima je bio i Nikola Gažic, jedan od najvecih ustaških zlocinaca
(275,106).
S podrucja citave Kozare odziv ustaša je bio slab. Tako se u Prijedoru od 4536 Muslimana i Hrvata u ustaše prijavilo samo oko 30 lica ili oko 0,65% tog dijela stanovništva. Na terenu Kozare to iznosi negdje 0,5-1% od broja Muslimana i Hrvata. Ovdje nisu uracunate sve kategorije saradnika okupatora (agenti, došljaci i dr.), niti cinovnicki aparat, kao kotarski predstavnici, opštinski nacelnici i dr. koji su takode, na ovaj ili onaj nacin (sem izuzetka), pomagali ustaški pokret (275,106). Oni koji su se prijavili i obukli ustaške uniforme bili su od svoje okoline i komšija prezreni i odbaceni kao izrodi (275,107).
Važna akcija cianova Komunisticke partije Jugoslavije bila je da odvraca omladince Muslimane i Hrvate da ne idu u ustaške redove. Ta akcija se prenijela spontano i na odrasle. To je dalo povoljne rezultate, pa je bio mali odziv u ustaše. Partijska organizacija uspjela je da u dobroj mjeri razbije pokušaj ustaša da pridobiju Muslimane i Hrvate za sebe i za program istrebljenja Srba. Neznatan broj ovog stanovništva se ukljucio u službu marionetskoj državi. Zahvaljujuci fašistickim okupatorima ustaše su relativno brzo uspjele da organizuju vlast. Otpocinje hapšenje talaca. Prikupljaju sposobne Srbe i Jevreje za radne logore, ruše crkve (Banja Luka i Bosanska Gradiška), pljackaju imovinu, vrše pojedinacna i grupna ubistva (275,270). Clanovi KPJ agituju da se izbjegava prijavljivanje bivših vojnika u logore.
23. aprila 1941. godine Pavelic izdaje drugu naredbu kojom se nareduje svim Srbima da u roku od 5
dana napuste teritoriju tzv. Nezavisne Države Hrvatske, a ako to ne ucine, bice silom prebaceni preko
granice. Uzvikivano je: »Bješte psine preko Drine«.
Na teritoriji Kozare vrši se iseljavanje Srba, državnih službenika, politicara, bogatijih trgovaca, ljekara,
sudija, sveštenika, bogatijih zanatlija, svih onih što se smatraju uglednim i videnim gradanima (7,26).
Kad su ustaše povele akciju za iseljavanje u Srbiju (»ko je Srbin neka ide u Srbiju«), Mjesni komitet KPJ
je poveo akciju protiv iseljavanja u Srbiju. Komunisti su protestvovali: »Tu smo se rodili, tu i odrasli, tu
i ostajemo!«
Kad su ustaše izdale naredbu o iseljavanju Crnogoraca iz Nezavisne Države Hrvatske, onda je
»Šipadovom« prugom iz Prijedora krenula kolona Crnogoraca. Narod je došao na ispracaj.
Okupator i ustaše su planirali da potpuno fizicki unište prije svega srpski živalj i Jevreje, a zatim i sve
demokratske i rodoljubive snage (275,101).
Proglas CK KPJ od 15.aprila 1941. godine citao se medu komunistima. Komunisti su razvili
propagandu protiv pljacke, terora i bratoubilacke borbe.
Poslata je naredba da se preda oružje. Komunisti su nagovarali ljude da sabotiraju tu naredbu i da
narod ne preda oružje.
U prvim danima okupacije u celijama KPJ u Knešpolju postala je organizator priprema ustanka i jezgro
njegovog najborbenijeg dijela (275,52).
»Stožer kopnene vojske« iz Zagreba 24. aprila 1941. je naredio da se formiraju zapovjedništva
domobranskog vrbaskog, bosanskog podrucja. Teritoriju Bosanske krajine obuhvatalo je Vrbasko
podrucje sa sjedištem u Banjoj Luci. U sastav ovog podrucja došli su 33. pješadijski puk i 55.
pješadijski puk iz Bihaca. Trideset i treci puk je preimenovan u banjalucku pješadijsku pukovniju, a 55.
u bihacku pješadijsku pukovniju.
Zapovjedništvo oružnickih žandarmerijskih pukovnija bilo je u Banjoj Luci. Na teritoriji Bosanske
krajine bila je jedna pukovnija oružnika. Formirane su ustaške jedinice, »rojevi«. Ove zlocinacke
formacije docnije su, uz punu podršku Macekove »seljacke i gradanske zaštite«, prerasle u ustaške
satnije (cete). U svakom sreskom mjestu bilo je približno od voda do cete ustaša. Okupator je
nastojao da stvori jake kvislinške jedinice. Po selima su formirani tabori, a po gradovima logori i
stožeri koji u pocetku vrše cjelokupnu vlast. Uz pomoc najveceg dijela visokog katolickog klera,
prvaka Hrvatske seljacke stranke i prvaka Jugoslavenske muslimanske organizacije ustaše otpocinju
organizaciju civilne vlasti. Odmah poslije toga nova država pocinje svoju krvavu djelatnost.
Studenti i srednjoškolci došli su kuci poslije kapitulacije Kraljevine Jugoslavije i ukljucili se u rad
skojevskih i partijskih organizacija.
30. aprila 1941. godine poglavnik Nezavisne Države Hrvatske Ante Pavelic i zvanicno izdaje zakonsku
odredbu o rasnoj pripadnosti, koja je poslužila kao osnov za progone Srba, Jevreja i Cigana u ustaškoj
državi.
Koncem aprila 1941. godine Gutic je sa svojim zlocincima prisustvovao ubijanju uglednih Srba.
/. maja 1941. godine CK KPJ izdao je prvomajski proglas radnom narodu Jugoslavije u kome
objašnjava uzroke sloma i ne priznaje rasparcavanje Jugoslavije.
Ustaše vrše pokrštavanje i rušenje pravoslavnih crkava.
3. maja 1941. godine Pavelic je izdao zakonsku odredbu o prijelazu s jedne vjere u drugu. Ministar za
bogoštovanje i nastavu Mile Budak uputio je tu Pavelicevu odredbu svim biskupskim sjedištima. Taj
sveštenik, ustaša, kaže i ovo: »… U ovoj zemlji ne može nitko da živi osim Hrvata, jer ovo je zemlja
hrvatska, a tko nece da se pokrsti, mi znademo kuda cemo s njime… Danas nije grehota ubiti ni malo
dijete od 7 godina koje smeta našem ustaškom pokretu…« (275,110)
Sa rušenjem pravoslavnih crkava pocelo se odmah kad i sa ubijanjem.
6. maja 1941. godine u Prijedoru kotarski predstojnik dr Lukatela pocinje sa pljackom, odnosno
ucjenjivanjem imucnijih Srba i Jevreja.
6. maja 1941. godine Nijemci hapse prve taoce u Prijedoru, medu kojima se nalazio i dr Mladen
Stojanovic.
6. maja 1941. godine na putu izmedu Prijedora i Ljubije kod sela Ljeskara ubijena su 4 zatvorenika iz
Ljubije. Ovo su prve žrtve na širem podrucju prijedorskog sreza.
6. maja ustaše ubijaju nekoliko gradana i na podrucju Omarske. Ustaške vlasti uhapsile su u selu
Pruscima Vukašina Cuka, clana KPJ, iz sela Lješljana. Vukašin je bio student prava, španski
dobrovoljac. Njega su otjerali u Gospic sa ostalim taocima i ubili.
Na intervenciju proglašenog poglavnika Nezavisne Države Hrvatske Ante Pavelica kod Hitlera 6. maja
1941. godine, Hitler donosi odluku da se Bosna i Hercegovina ukljuce u sastav Nezavisne Države
Hrvatske. Na teritoriji Bosne i Hercegovine nalazile su se okupacione snage Njemacke i Italije,
razgranicene demarkacionom linijom. Nezavisna Država Hrvatska provodla je organizaciju svojih
policijskih snaga. Vojne formacije su sacinjavale domobranske i ustaške jedinice koje su intenzivno
formirane. Podrucje Kozare bilo je u sastavu njemacke okupacione zone.
8. maja 1941. godine ustaše vješaju 27 ljudi u Sanskom Mostu. Narod jedinu nadu polaže u KPJ.
Vec 10. maja 1941. godine vlada Nezavisne Države Hrvatske izdaje svoju naredbu kojom se otpuštaju
iz državne službe svi Srbi i Crnogorci. Istovremeno se donosi odluka o nasilnom prekrštavanju Srba, a
zatim i naredba da se Srbi planski i sistematski isele narocito sa teritorije gdje su cinili etnicku cjelinu
(274,58).
1. Protjerivanje Srba iz Bosanske krajine 1941. 2. Taoci u Prijedoru; 3. Zatvorenici u pravoslavnoj crkvi
Hrvatska Dubica; 4. Povješana braca Vidovici u parku u Sanskom Mostu 8. maja 1941. godine.
Konacno 10. maja 1941. godine postignut sporazum da dio te demarkacione linije ide sa
sjeverozapada prema jugoistoku linijom: Bosanski Novi -Ljubija (kota 604) -Džankica reka-Alibegov
Dubovik-Malica bega Dubovik-Fojtovci-Trnova-Behremaginica planina-kota 986 — kota 672, pa dalje
na jugoistok. Grad Bosanski Novi, cesta i pruga i sva sela i gradovi sjeverno od te demarkacione linije
pripadali su tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (prema tome i Ljubija) (215,41).
Od njemackih vojnih snaga bila je 183. divizija sa štabom u Banjoj Luci. Imali su tu i pomocne jedinice,
Landeshicen bataljone (215, 42). Docnije je nju zamijenila 718. divizija. Nijemci su raspolagali i sa
nekoliko bataljona, i to: 447, 823, 923, 924, i 925. bataljon. Oni su bili jacine od 800 do 1000 vojnika.
Landeshicen bataljoni su bili popunjeni starijim godištima.
U Bosanskoj krajini su se nalazile i ustaško-domobranske snage.
U Staroj Gradiški bio je ustaški logor broj V na obali Save, drugi po velicini u Nezavisnoj Državi
Hrvatskoj, a organizaciono je pripadao zapovjedništvu jasenovackog logora. Raniji kazneni zavod
ustaše su pocele da koriste kao koncentracioni logor 19. maja 1941. godine. Sastojao se iz tri dijela:
od odredenog prostora za muškarce, žene i djecu. U logoru Stara Gradiška ubijeno je oko 75.000
Ijudi, žena i djece.
Od 20. do 24. maja 1941. godine Gutic boravi kod Pavelica gdje dobija instrukcije da ocisti Banju
Luku.
Od 26. aprila do 21. maja 1941. godine njemacki strucnjaci su obišli sva postrojenja i rudnike koji su
pripadali udruženju »Hrvatski rudnici i topionice DD« u Bosanskoj Krajini i izradili prijedlog za
eksploataciju rude.
25. maja 1941. godine Gutic drži govor u Banjoj Luci u kom otvoreno prijeti Srbima fizickim
uništenjem i istice da ce »gvozdenom metlom« pristupiti cišcenju Bosanske krajine od Srba. Tako
Gutic, kao ustaški stožernik za Bosansku krajinu, specijalnom naredbom stavlja Srbe izvan zakona.
»Gvozdenom metlom cemo ocistiti Krajinu od Srba«, izjavljuje na zborovima. U roku od pet dana svi
Srbi moraju napustiti Banju Luku, slijedi druga naredba. Aktivan i požrtvovan u raspirivanju vjerske
mržnje, katolicki kler u Viktoru Guticu, Juri Kneževicu, Ahmetu Kalen-dercju, župniku Grgi Blaževicu,
Branimiru Lukateli i drugim ubrzo nalazi realizatore svojih mracnih namjera (164, 12).
Narod je gledao svojim ocima kako se teror i zlocini okupatora pretvaraju u gnusne zlocine, u
masovno ubijanje mirnog stanovništva.
Krajina u sudbonosnim momentima nikada nije cutala. Ni komunisti Bosanske krajine ne miruju. Od
prvog dana oni su medu izgubljenim narodom. Sa narodom je bila i sada, s njim na poprištu ostala
snaga koja je imala moci da se uhvati u koštac s njegovim neprijateljem-Komunisticka partija
Jugoslavije, jedina koja je narod štitila od neprijatelja.
(NAPOMENA INTERNET IZDAVACA – Poznato je da u regiji ka zapadu i jugozapadu Banja Luke
(Manjaca), a i istoku ka Celincu je došlo do organizovanja srpskog naroda u cetnicke pokrete, koji su
takoder saradivali sa Njemcima)
25. maja 1941. godine ubijeni su bez sudske presude episkop Platon iz Banje Luke i poslanik Dušan
Subotic iz Bos. Gradiške. Njihovi leševi bili su iskasapljeni i ostali nesahranjeni (275, 107).
28. maja 1941. godine Gutic drži govor u Sanskom Mostu u kom je izmedu ostalog rekao: »Drumovi
ce poželjeti Srbalja, al Srbalja više biti nece« (11, 12). Dijeli nagrade ustaškim koljacima koji su se
istakli u klanju Srba. Gutic obilazi potkozarska mjesta i okupljenim skupovima egzaltiranim glasom
govori: »Drumovi ce poželjeti Srbalja, al Srbalja više biti nece« (164, 13). Uplašeni, ljudi se skrivaju i
pomišljaju na bijeg. Simpatizeri Partije se ukljucuju u rad na organizaciji pripremanja ustanka (164,
13).
Srbima je zabranjen pristup u lokale. Masovno je hapšenje i odvodenje u logore. Pavelic podstice
Gutica na nova krvoprolica. Istrijebiti Srbe iz Hrvatske i sve uništiti što predstavalja opasnost za
okupatora.
Krajem maja 1941. godine u Prijedoru Gutic najavljuje svoj pakleni plan. Na veceri, koju je priredio
Joosip Kaurinovic, prijedorski župnik i jedan od njegovih najbližih prijatelja, Gutic je izjavio:
»Ovu srpsku gamad, od 15 godina pa naviše, mi cemo da poubijamo, a njihovu djecu cemo smjestiti u
klostere i od njih ce biti dobri katolici … Raseljavanje Srba mora se sprovesti na bezobziran nacin;
hapšenja i internacije vršiti i danju i nocu, bez predaha. Imovina uhapšenih se oduzima i stavlja na
raspolaganje ravnateljstvu za ponovu. Gdje je god moguce hapsiti citave porodice. Ne mogu biti
poštedene starije osobe, žene i djeca« (275, 270).
Koncem maja 1941. godine iz Vrbasa i Vrbanje izvuceno je 58 leševa Srba (275, 107).
Koncem maja 1941. godine kod Bosanske Gradiške isplivali su na kopno jedan za drugim povezani
leševi, oca, majke i dvoje djece ispod 10 godina. Na vratu jednog od ovih leševa nalazila se jedna
tabla sa natpisom: »Sretan put za Beograd«, 30. maja 1941. godine u Banjoj Luci ustaše su bez
presude ubile Boška Panica. (275, 107). 31. maja 1941. godine ubijena su dva taoca u Banjoj Luci,
kojim su iskopane oci (275, 108).
4. juna 1941. godine u njemackom poslanstvu u Zagrebu održana je konferencija predstavnika
Nezavisne Države Hrvatske i Njemacke na kojoj je riješeno da se iz Nezavisne Države Hrvatske iseli
oko 200 000 Srba u Srbiju.
U Banju Luku je došao Mahmut Bušatlija pocetkom jula i prenio direktivu Politbiroa CK KPJ.
8. juna 1941. godine u šumskoj kuci na Šehitlucima, kod Banje Luke, održano je oblasno savjetovanje
KPJ za Bosansku krajinu. Savjetovanjem je rukovodio sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku
krajinu Ðuro Pucar Stari. Savjetovanju su prisustvovali: Osman Karabegovic, Veljo Stojnic, Branko
Babic, Ljubo Babic, Vaso Butozan, Šefket Maglajlic, Boško Šiljegovic, Ilija Došen, Josip Mažar, Ivica
Mažar, Mico Šurlan, Karlo Rojc, Kasim Hadžic i Relja Lukic. Ucesnici savjetovanja upoznati su sa
odlukama i zakljuccima majskog savjetovanja CK KPJ održanog u
Zagrebu. Postavljeni su zadaci da se partijske organizacije bore protiv politike okupatora i ustaša na
raspirivanju mržnje izmedu Srba, Hrvata i Muslimana. Istaknut je znacaj borbe za bratstvo i jedinstvo.
Razmatrane su organizaciono-politicke mjere oko pripremanja ustanka. Postavljen je zadatak za
pripreme oružanog ustanka za borbu protiv okupatora. Neophodno je vršiti mobilizaciju ljudi i
prikupljati oružje. Odredeni su clanovi Oblasnog vojnog komiteta za Bosansku krajinu: Osman
Karabegovic, Branko Babic, Kasim Hadžic i Josip Mažar Soša.
Prema nekim podacima, na ovom savjetovanju imenovani su i vojni povjerenici: za srez Prijedor Veljo
Stojnic, za Bosanski Novi Mico Šurlan i za Bosansku Dubicu Miloš Šiljegovic (275, 84).
9. juna 1941. godine njemacki strucnjaci dali su svoj prijedlog za eksploataciiu željezne
rude iz Ljubije. U tom prijedlogu stajalo je da se Njemackoj godišnje isporuci 300-400.000 tona
gvozdene rude. Ruda bi se otpremala od Ljubije do topionice u Lincu, kod Beca.
Jedina KPJ nije priznala ni okupaciju ni uništavanje integriteta Jugoslavije. Ona se godinama u
masama potvrdivala kao pouzdani borac. Komunisti Bosanske krajine pronijeli su kroz narod Kozare,
na ciji su život pod zaštitom okupatora nasrnuli domaci fašisticki zlikovci, Proglas CK KPJ s pozivom na
ustanak. To je Proglas CK KPJ narodima Jugoslavije od 12. VI 1941. godine (275, 518)
Juna 1941. godine u Ljubiju je došao ustaša Viktor Gutic i održao govor na zboru pozivajuci Hrvate i
Muslimane da »ciste Srbe gvozdenom metlom«. Pojacan je teror. Ubijeno je preko 300 rodoljuba,
vecinom srpskog stanovništva.
U toku prvih dana juna 1941. godine na raznim mjestima Save isplivala su 34 leša. Svi su nosili
znakove najvecih zlostavljanja i osakacenja (275, 107). U Bosanskoj Gradišci ustaše su ubile 7 Srba.
Samo u selu Lovljanima ustaše su pobile 160 ljudi. Slicno je bilo u selima Miloševo brdo, Drageljima i
dr. (275, 110). U Moštanici ustaše su uvatile kaludera Dušana Damosijevica, ucitelja Branka Bosanca,
njegovu ženu i dva sina, odveli ih u Jasenovac i tamo pobili. 12. VI 1941. godine ustaše su pohvatale 9
ljudi, medu njima 2 djece od 13 godina, odveli ih u Jasenovac i tamo poubijali. 12. VI 1941. godine
ustaše su u Furdama ubili 3 covjeka, u Bjelajcima 1, u Koturovima 2 odveli u Dubicu i ubili. Ustaše su
tih dana na obali Une poubijali još 15 lica. Ovo je djelo ustaša iz Dubice Ivana i Jure Hodaka iz
Bjelajaca, Ivana i Ante Luketic iz Maglajaca i Mile Rukavine iz Klanca (275, 107).
U Kozarcu i okolini uhapsili su 144 lica, vezane ih dotjerali do željeznicke stanice Kozarac, odakle su u
grupama otpraceni na gubilište, na kojem su prostoru ubijani sjekirama. Glavni ustaša u Kozarcu je
bio Husein Mujagic, koji je cinio što je htio (275, 107). 19. VI 1941. godine u dokumentu se konstatuje
da su ustaše u nekoliko navrata vodili Srbe iz okoline Banje Luke iz raznih banjaluckih zatvora
kamionima izvan grada i u masama ubijaji… (275, 107). U maju i junu 1941. godine poceli su zlocini i
masakri nepoznati u novijoj istoriji. U selu Hadžibajiru kod Bosanske Dubice pale su prve nevine žrtve
u junu 1941. godine. U ovom selu ustaše su ubile 5 lica.
To je bilo vrijeme kada su stotine i hiljade Srba iz kozarskih sela i gradova ubijani. U po bijela dana
ubijana su djeca, žene, starci po gradovima i selima, u kucama i van kuca. To je bilo vrijeme kada je
Gutic vec u maju preko štampe proklamovao politiku uništenja i preseljenja Srba iz Bosanske krajine i
Bosne i Hercegovine. Kozara je bila prva gdje se politika genocida ostvarivala (7, 23).
Bilo koji covjek, bez obzira na njegovu nacionalnu pripadnost, koji bi se usudio da kaže da se ne slaže
sa politikom ubijanja, sigurno bi rizikovao svoj život, pa i život cijele svoje porodice (7, 23).
Prijetila je opasnost bratoubilackog rata i samouništenja Srba, Hrvata i Muslimana (7, 24). U centru
pažnje bila je borba komunista protiv raspirivanja mržnje izmedu Srba, Hrvata i Muslimana. Jedina je
Komunisticka partija Jugoslavije mogla da spasi narod od samouništenja.
U Prijedoru djeluje Mjesni komitet KPJ u sastavu: Slobodan Marijanovic, sekretar; Esad Midžic, clan;
Ilija Stojanovic, clan i Dušan Brkovic, clan. U Bosanskoj Dubici djeluje Mjesni komi-tet KPJ u sastavu:
Boško Šiljegovic, sekretar; Nikola Luketic, clan i Ahmet Celam, clan. U Bosanskom Novom djeljuje
Mjesni komitet KPJ u sastavu: Hajro Kapetanovic, sekretar; Zaim Diz-darevic, clan; Mico Šurlan, clan;
Mile Cimeša, clan i Meleta Cuvaj, clan. Na inicijativu Mjesnog komiteta Prijedora formirana je celija
KPJ u selu Brezicanima.
Sredinom juna 1941. godine u Banju Luku je došao Mahmut Bušatlja, clan vojnog rukovodstva pri
Pokrajinskom komitetu KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Održao je sastanak sa clanovima Oblasnog
vojnog komiteta za Bosansku krajinu (Osmanom Karabegovic, Brankom Babicem, Kasimom Hadžicem
i Josipom Mažarom Šošom) i prenio im direktive za stvaranje vojnih povjerenika po srezovima i
selima. Za Prijedor za vojnog povjerenika je bio odreden Veljko Stojnic, za Bosanski Novi Mico Šurlan,
za Bosansku Dubicu Miloš Šiljegovic. Održani su sastanci sa odredenim vojnim povjerenicima i
prenesene direktive po Bosanskoj krajini. Odredene su diverzantske grupe.
19. juna 1941. godine Osman Karabegovic, clan OK KPJ za Banju Luku, održao je sastanak sa
clanovima Mjesnog komiteta KPJ za Bosanski Novi u vezi sa pripremama za dizanje ustanka. Od 18.
do 21. juna 1941. godine Osman Karabegovic, rukovodilac Oblasnog vojnog komiteta za Bosansku
Krajinu, obišao je Prijedor, Bosanski Novi, Bosansku Krupu i Bihac i održao sastanke u navedenim
mjestima. Odredeni su vojni povjerenici i sa njima održani sastanci na podrucju Kozare.
Za vojne povjerenike odredeni su najbolji komunisti i simpatizeri KPJ ili najodaniji i najborbeniji
seljaci.
U prijedorskom srezu odredeni su za vojne povjerenike sljedeci: Za grad Prijedor -Simo Komlenic i
Duško Brkovic; za selo Miljakovci-Gojko Kusonic; za selo Orlovce-Milan Kitonic; za selo Busnovi-Dušan
Pantelic; za selo Cela-Esad Ceric;
U bosanskonovskom srezu odredeni su sljedeci: za selo Dobrljin-Dušan Misiraca i Mihajlo Zec; za selo
Gornje Vodicevo-Pero Ðuric; za selo Donje Vodicevo-Ljuban Crnobrnja; za selo Lješljane-Relja Lukic;
za selo Žuljevica-Simo Ivanovic; za selo Devetake-Gojko Šurlan; za selo Blagaj-Ljuban Skandic; za selo
Javornik-Hajro Kapetanovic; za selo Svodna-Lazo Desnica i Zaga Umicevic; za selo Petkovac-Ljuban
Kantar; za selo Ahmetovci-Lazo Lazic; za selo Cadavica-Milan Miloševic; za selo Rujiška-Milan Licina;
za selo Kršljeni-Ðorde Maran; za selo Matijevici-Ignjatije Jako.
U bosanskodubickom srezu: za grad Bosansku Dubicu-Fadil Šeric i Milko Starver; za selo Mrazovac-
Nikola Luketic; za selo Agince i Kruškovac-Slavko Lukac; za selo Vlaškovac-Mile Rusic; za selo Kadin
Jelovac i Sreflije-Jovo Gavrilovic; za selo Bjelajce-Dušan Kos; za selo Mirkovac–Dragoja Rucnov; za
selo Mljecanica-Stevan Bokan; za selo Meduvode-Dragoje Miljatovic Švarc i za selo Strigovu i
Slabinju-Veljko Zec.
Tako je stvorena široka mreža vojnih povjerenika. Na Kozari je bilo 26 vojnih povjerenika (11, 17). U
srezovima Prijedor, Bosanski Novi i Bosanska Dubica oformljeni su vojni komiteti. Povjerenici su imali
zadatak da prikupljaju oružje i stvaraju grupe po selima radi pripremanja ustanka.
Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu davao je uputstva za sprovodenje linije KPJ. Osnovane
partijske organizacije razvile su punu aktivnost u narodu u duhu direktiva Oblasnog komiteta KPJ. U
Prijedoru, Bosanskom Novom i Bosanskoj Dubici postojali su mjesni komiteti i celije KPJ. Partijske
organizacije su postojale u selima Mrazovci, Mirkovac, Meduvode, Svodna, Brezicani, Orlovci idr., a u
više sela je bio jedan ili dva clana Partije.
Odluka oblasnog savjetovanja na Šehitlucima da clanovi Partije izadu iz grada na selo i organizuju
narod za ustanak, bila je sprovedena u djelo. Iz prijedorske partijske organizacije izašli su u sela
sljedeci komunisti: Slobodan Marijanovic, Simo Kornlenic, Dušan Bojanic, Esad Midžic, Ilija Stojanovic,
Drago Lukic, Joco Marjanovic, Dževad Glamocanin, Džemal Glamocanin, Rade Bašic, a nešto docnije i
Mladen Stojanovic. Iz Bosanske Dubice Boško Šiljegovic, Miloš Šiljegovic, Mirko Pekic, Nikola Mrketic i
drugi. Iz Bosanskog Novog Mico Šurlan i Milorad Mijatovic; iz Dobrljina Dušan Misiraca; a iz Bosanske
Gradiške Adem Kovacevic, Atif Topic, Vladeta Radic i drugi (11, 20).
(NAPOMENA INTERNET IZDAVACA – Ne treba zaboraviti, da ovaj istorijski tekst je pisan u
komunistickom kontekstu. Dakle postajale su još zasigurno 3 opcije pogleda na rat iz ugla svakog od
naroda, npr. ustaška opcija, cetnicka itd, dakle (ne)ekstremisticka opcija, mada organizacija cetnika
npr., sa narodom oko Banja Luke, nije imala ekstreman karakter, vec obramben, npr. komunisti nisu
još ili nisu svuda bili organizovani,…itd.)
U ovo vrijeme na podrucju je djelovalo 30-35 clanova KPJ, 30-40 clanova SKOJ-a i 5-6 kandidata KPJ.
Clanovi KPJ i vojni povjerenici pripremaju narod za ustanak i oružanu borbu protiv okupatora i
njegovih slugu (275, 84).
Pradjedovska slobodarska tradicija naroda Kozare imala je u Komunistickoj partiji Jugoslavije svoga
pravog glasonošu, predvodnika i nastavljaca. Kad su komunisti došli iz gradova, nastavili su rad medu
narodom. U gradovima su ostali mladi i dovoljno nepoznati komunisti da rade u narodu. Pojava ovih
ljudi u kozarskim selima izazvala je veliko raspoloženje i odlucnost kozarskih masa sa sela da se dižu
na ustanak. Poslije straha od klanja i nasilja ustaša, seljacima se vratila snaga i volja za borbu protiv
okupatora i njegovih slugu. Grupe komunista po selima su organizovano radile i pripremale narod za
borbu. Komunisti su uspjeli da ostvare proces saradnje medu Srbima, Muslimanima i Hrvatima na
Kozari. Prisustvo komunista Muslimana i Hrvata u srpskim selima imalo je velikog uticaja na
zbližavanje i sprecavanje bratoubilackog rata. Radala se spoznaja da i Srbi i Muslimani i Hrvati imaju
istog nerpijatelja u okupatoru, u stranom i domacem fašizmu, koji na neslozi naroda pokušava da
gradi svoju teroristicku vlast. Komunisticka partija objašnjava da svi Hrvati ili Muslimani nisu ustaše,
nego su to hrvatski i muslimanski izrodi. Rad komunista na raskrinkavanju ustaške vlasti imao je
velikog uspjeha. Ustaše nisu uspjele da ucvrste svoj sistem vlasti (275, 115).
22. juna 1941. godine u ranim jutarnjim casovima njemacka vojska iznenada napada SSSR. Tako se u
jutarnjim casovima 22. juna 1941. godine gotovo po svim gradovima, mjestima i selima teritorija
Kozare, kao grom iz vedra neba, pronijela vijest o napadu hitlerovskih trupa na SSSR. KPJ je
vaspitavala svoje clanove u duhu solidarnosti sa prvom zemljom socijalizma. Ulazak SSSR u rat snažno
je uticao na borbeno raspoloženje naroda. Sazrijevalo je pokretanje naroda u borbu protiv okupatora
i domacih izdajnika. Ubrzo se vojna aprilska parada Hitlerovih, Musolinijevih i drugih osvajackih
armija, pracena masovnim ustaškim pokoljem i genocidom nad mirnim srpskim stanovništvom u
Bosanskoj krajini, istocnoj Bosni, Hercegovini, Lici, Kordunu, Baniji, uz masovno raseljavanje
slovenackog naroda, uz zlocine njemackih, talijanskih, madarskih i bugarskih okupatora u njihovim
okupacionim podrucjima, pokazala kao prolog narodno-oslobodilackom ustanku u koji je narode
Jugoslavije pozvala KPJ. To je bila prirodna, logicna, istorijski nužna završnica njene oslobodilacke
revolucionarne strategije…Pripreme za ustanak bile su završene kada je Hitler izvršio napad na SSSR i
CK KPJ je mogao da uputi svoj ustanicki proglas radnickoj klasi i narodima Jugoslavije.
Politbiro CK KPJ, cim je doznao za napad na SSSR, uputio je proglas radnickoj klasi i narodu Jugoslavije
da svim sredstvima pomognu pravednu borbu Sovjetskog Saveza, jer je to i njihova borba.
Kominterna upucuje telegram CK KPJ u kome traži preduzimanje svih potrebnih mjera da bi se
pomogla i olakšala pravedna borba sovjetskog naroda.
Odmah poslije napada na SSSR izdata je naredba, pod šifrom »Internacionale«, za hapšenje svih
komunista i patriota ili, kako u njoj doslovice piše, za obracun sa clanovima KPJ i SKOJ-a (275, 195). Tu
akciju na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske pokušala je sprovesti ustaška vlast uz asistenciju
njemackih okupatora (275, 95). U citavoj Pavelicevoj državi nastala je hajka i hapšenje komunista i
njihovih simpatizera i likvidacija svih naprednih ljudi, bez razlike na vjeru i naciju. Mnogi clanovi KPJ i
SKOJ-a uspjeli su da se prebace u sela i izbjegnu hapšenje i smrt. U Prijedoru su ustaše uspjele da
uhvate i uhapse od komunista dr Mladena Stojanovica i Dževada Glamocanina. U Banjoj Luci je
uhapšeno 26 drugova i drugarica. Neki komunisti su muceni i ubijeni, medu njima Strahinja Radetic,
student i clan KPJ. Napad na SSSR i hapšenje komunista ubrzalo je konacnu odluku o ustanku. Na
podrucju Kozare razvio se organizovan rad. Izbjegli komunisti iz gradova koncentrisali su se u
Brezicanima i Palancištu i tu imali svoj logor. Kad je izašao Slobodan Marjanovic, sekretar Mjesnog
komiteta Prijedora, rasporedeni su po selima. To se pokazala kao jedna od znacajnih mjera. Razvijen
je plodotvoran rad. Tako je bilo i sa komunistima koji su izišli iz Bosanskog Novog i Bosanske Dubice.
U junu 1941. godine poslije izlaska poznatih drugova iz Prijedora za sekretara Mjesnog komiteta KPJ
za Prijedor postavljen je drug Muhamed Suljanovic.
Pripremajuci se za napad na Sovjetski Savez, Njemacka je glavninu svojih snaga sa kojima je izvršila
agresiju na Jugoslaviju povukla prema sovjetskim granicama, a cetiri divizije, nekoliko samostalnih
bataljona i odgovarajuce policijske snage zadržala u Jugoslaviji. Njemacka vrhovna komanda smatrala
je da ce joj ove snage s kvislinškim vojnim i policijskim snagama biti dovoljne za održavanje reda i za
obezbedenje objekata važnih za njenu ratnu privredu. Od navedenih njemackih snaga tri divizije bile
su razmještene u okupacionom podrucju Srbije, a jedna na podrucju Nezavisne Države Hrvatske sa
sjedištem u Banja Luci. U italijanskoj okupacionoj zoni bile su jedinice 2. i 9. italijanske armije sa
ukupno 18 pješadijskih divizija i oko 50 samostalnih bataljona.
Državno ravnateljstvo za plan i ponovu pod brojem 16/41 tek 24. VI 1941. donosi »Uputstvo za
iseljavanje«. (275, 112)
Prva ubistva u Bosanskoj Kostajnici pocinjena su nad Stankom Kunicem, Stojanom Krnetom i Lazom i
Božom Jajcanin, koji su koncem juna 1941. godine živi razapeti zakivanjem ruku i nogu na vratima, a
zatim muceni i konacno nožem ubijeni, kako se opisuje u jednom njemackom dokumentu (275, 110).
27. juna 1941. godine organizovan je Glavni štab narodnooslobodilackih partizanskih odreda ciji je
komandant bio Josip Broz Tito.
Sredinom 1941. godine Prijedor i Ljubija preplavljeni su njemackom vojskom (275, 365)
2. jula 1941. godine u Prijedoru otpocinje transportovanje srpskih porodica u logor Caprag kod Siska,
a 3. jula pocinje transport srpskih porodica iz ostalih gradova u taj logor. Pohapšeni su svi pravoslavni
sveštenici sa svojim prodicama, a mnogi ucitelji i intelektualci zatvoreni u logor. U prijedorskom srezu
ustaše su planirale da se iseli 30 000 stanovnika. Imovina bogatijih ljudi privlacila je ustaške krvnike.
Na mjesto nasilno iseljenih stanovnika trebalo je dovesti nasilno iseljene Slovence. Ustaše su svoj
plan pocele da sprovode u život (274, 58).
Na teren Kozare dopremljen je transport Slovenaca. Stav komunista je bio da im se pruži pomoc.
Inkvizitorske metode preseljavanja naroda od strane ustaša slicne su metodama srednjeg vijeka.
Ustaše pljackaju, pale, mrcvare, ubijaju na stotine i hiljade stanovnika.
Komunisticka partija Jugoslavije pritekla je narodu u pomoc da ga spasi od teškog bratoubilackog
krvoprolica.
4. jula 1941. godine u Beogmdu je održana istorijska sjednica Politbiroa CK KPJ pod rukovodstvom
druga Tita na kojoj je odluceno da se od sabotaža i diverzija prede na opšti ustanak. Izdat proglas na
ustanak u kojem se narodima Jugoslavije kaže da nikakva žrtva nije prevelika cijena njihove casti i
slobode. U njemu je Komunisticka partija narodima Jugoslavije rekla: »Vi ste bili pobjedeni u ratu, ali
niste pokoreni. Slavne tradicije borbe za pravdu i slobodu vaših djedova ne smiju biti zaboravljene;
sada je vrijeme da pokažete da ste dostojni potomci svojih slavnih predaka. Sada je vrijeme, sada je
kucnuo cas da se dignete svi kao jedan u boj protiv okupatora i njihovih domacih slugu, krvnika,
narodnih izdajnika« (275, 518).
U to vrijeme, dok KPJ izdaje proglas narodima Jugoslavije, narodni izdajnici u službi okupatora
sprovode krvave planove. Ustaški stožernik Banje Luke zloglasni Viktor Gutic otvoreno je pozivao
ustaške razbojnike na zlocin, obecavajuci im nagrade. Gutic 10. jula 1941. godine donosi zapovjed da
se »iseljenik i obitelj ima spremiti za put u roku od 30 minuta…« (275, 112). Nastali su teški dani
narocito za srpsko stanovništvo, ali toga terora nije bilo poštedeno ni ostalo stanovništvo. Jedino se
Komunisticka partija Jugoslavije stavila u odbranu progonjenog naroda (274, 58).
U prvoj polovini jula 1941. godine Mahmut Bašatlija je ponovo došao u Banju Luku. Uspio je da se
poveže sa vojnim rukovodstvom za Bosansku Krajinu. Na Šehitlucima kod Banje Luke održan je
sastanak oblasnog vojnog rukovodstva za Bosansku krajinu na kome je clan vojnog ko-miteta pri PK
KPJ za Bosnu i Hercegovinu prenio odluke Politbiroa CK KPJ sa zasjedanja koje je održano 4. jula 1941.
godine u Beogradu o otpocinjanju ustanka i oružane borbe protiv okupatora i domacih izdajnika i
formiranju partizanskih odreda. Prenio je zakljucak PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu o formiranju
oružanih akcija i diverzija (11, 20).
Vojno rukovodstvo je sacinilo plan o formiranju sreskih štabova. Clanovi vojnog rukovodstva pošli su
u obilazak terena Bosanske krajine. Kasim Hadžic i Drago Madžar krenuli su u Mrkonjic-Grad i Jajce.
Osman Karabegovic i Josip Mažar Šoša otišli su u Kljuc, Bosanski Petrovac i Drvar. Po formiranju
vojnih stabova u tim srezovima Osman Karabegovic i Josip Mažar Šoša došli su u Prijedor i u stanu
Nevenke Antonijevic održali sastanak sa Veljom Stojnicem i Milošem Šiljegovicem, vojnim
povjerenicima za srezove Prijedor i Bosansku Dubicu. Na sastanku su podneseni izvještaji o izvršenim
pripremama za ustanak i stanju vojne organizacije u prijedorskom i dubickom srezu. Odvijao se
intenzivan rad u pripremanju za ustanak.
U prijedorskom srezu partijska organizacija, clanovi KPJ i SKOJ-a u jeku ustaškog terora i pred pocetak
ustanka ucinila su sve da onemoguci razmahivanje bratoubilacke borbe koja je prijetila fizickom
istrebljenju naroda. U mnogim selima uspostavljeni su komiteti buduci narodni odbori. U prvoj
polovini jula 1941. godine uspostavljene su straže uvecini sela. Odluceno je da se u sela ne puštaju
ustaše, domobrani, žandari i Nijemci.Riješeno je i da se Nijemci i ustaše likvidiraju, a žandari i
domobrani razoružaju i puste.
Aktiv komunista na Kozari bio je sastavljen od Srba, Muslimana i Hrvata. Stvorene su nove partijske
celije. Povecao se broj clanova KPJ i SKOJ-a.
Aktiv komunista na Kozari je osudivao zlocine ustaša i ukazivao da je to politika okupatora i izroda
hrvatskog i muslimanskog naroda. Objašnjavao je nužnost borbe za bratstvo, jedinstvo i
ravnopravnost naših naroda.
Komunisti rade u narodu bez razlike na vjeru i naciju. Muslimansko i hrvatsko stanovništvo
solidarisalo se sa srpskim narodom i osudilo ustaške zlocine (274, 59).
(NAPOMENA INTERNET IZDAVACA – Ipak treba i uociti, da je komunisticki pokret u suštini
prevashodno bio usmjeren na srpsko stanovništvo u ovom podrucju, što treba dovesti u mjerila sa
ustankom u drugim podrucjima, npr. gdje su vecina druga dva naroda, pa uporediti. Prilaz stanovnika
ovog kraja komunistickom pokretu, umanjivalo je prilaz srba u cetnicki pokret. Dakle potrebno je
malo šire problem pogledati, da se ne dogodi ono što komentarišemo, – obmanjivanjem srba, jer isti
pokret trebao bi ravnomjerno da se razvija medu svim narodima i svim mjestima. Ova opaska
izdavaca, ne mora uopšte biti tacna, ali stvar treba dobro sagledati)
Velike su zasluge komunista u pripremanju naroda za ustanak i njegovom usmjeravanju protiv
okupatora i narodnih izdajnika koji su u službi okupatora digli ruku protiv naroda. Borba komunista
vodila se za bratstvo i jedinstvo naroda i narodnosti koji žive na ovom podrucju. Proglas CK KPJ sa
pozivom narodima Jugoslavije na oružanu borbu objavljen je 12. jula 1941. godine. Tih dana je iz
gradova u sela Potkozarja stiglo je na Kozaru oko 40 komunista i oko 50 clanova SKOJ-a. To su
pretežno bili mladi ljudi.
17. jula 1941. godine, improvizirajuci požar u ustaškom zatvoru i iskoristivši pometnju koja je nastala,
dr Mladen Stojanovic bježi iz zatvora i preko Gomjenice i Orlovca dolazi u selo Palancište. Iako su
ustaše bile zatvorile Mladena, njemu je na veoma smion nacin uspjelo da pobjegne iz zatvora. Od 17.
jula 1941. godine u izvještaju sreske vlasti iz Prijedora stoji:
»Izvještavamo da je ovdašnji lijecnik dr Mladen Stojanovic, kao oznaceni komunista, bio zatvoren kao
talac.
Nocas pol sata poslije ponoci, dr Stojanovic, kao oznaceni komunista, bio zatvoren kao talac.
Nocas pol sata poslije ponoci, dr Stojanovic je pošao u zahod, sa gornjeg sprata u donji, pri cemu ga je
slijedio stražar Rešic Fehim. Kad su dr Stojanovic i stražar sišli do polovine stepenica, tada je dr
Stojanovic zavikao »Požar!«, a Rešic, kad je vidio požar, povikao je na ostale uhapšenike, radi gašenja
i spašavanja, docim je Stojanovic iskoristio tu trku radi požara, pa je unišao u zahod i kroz zahodski
prozor nepoznato kuda pobjegao.
Postoji temeljito sumnja, da je slamu sam dr Stojanovic zapalio da izazove metež i da to iskoristi u
cilju da pobjegne«.
Bježanje iz zatvora i dolazak dr Mladena Stojanovica na Kozaru odmah se svuda procuo. Dr Mladen
Stojanovic je bio poznat u cijelom kraju kao istinski patriota i komunista. Svojim predanim
dotadašnjim radom stekao je veliki ugled medu kozarskim seljacima. Srednjovjecni seljaci poceli su
drukcije da gledaju na rad golobradih momaka što su pobjegli iz grada »VIDIŠ, BOLAN, NAŠ MLADEN
DOŠAO NAMA DA SE ZAJEDNO BORIMO.« On se mogao nagoditi i sa Švabama i ustašama, ali došao je
nama, govorili su ljudi sa sela. »KAD TO MOŽE DR MLADEN, A ONDA MOGU I JA«. (275,87). Ovo
dovoljno govori koliki je autoritet imao dr Mladen Stojanovic medu svojim buducim borcima. Narodu
Kozare potrebna je bila ovakva licnost da se medu njima nade u najtežim danima. Aktiv komunista na
Kozari dobio je svog autoritativnog vodu, buduceg komandanta.
Poslije bjekstva iz zatvora i dolaska na Kozaru, dr Mladen Stojanovic upornošcu i žarom revolucionara
prilazi, sa ostalim drugovima, radu na pripremanju oružane borbe. Svojim autoritetom i
organizatorskim sposobnostima on je znatno doprinio uspješnim pripremama, dizanju ustanka i
kulturno-politickom uzdizanju ustanickih masa. Prednost ustanku i narodnoj revoluciji, bezgranicna
odanost radnom narodu i velika licna hrabrost ucinili su da dr Mladen postane slavni partizanski
komandant i legendami narodni heroj. (11,18)
Po informacijama prikupljenim o ubijanju ustaša do 20. jula 1941. godine kaže se da su pored
episkopa Platona, poslanika Subotica i Vranješevica« ubijani ljudi nocu. (275, 109)
(NAPOMENA INTERNET IZDAVACA – Ima ona jedna stara koja kaže, da nam svako zlo od samih nas
dolazi i od grešaka, i to valja znati, mada je to cudno za ovaj moment)
Klanja u Prijedoru pocela su 30. jula 1. i 2. augusta 1941. godine. Ustaše su vršile ubijanje na ulici, u
bašti, na kucnom pragu i svuda gdje su se pravoslavci tog momenta zatekli. Najveci broj pravoslavaca
ubijen je, a kasnije poklan, u neposrednoj blizini Prijedora. Žrtve su zakopavane u razne rupe…
Dovoženi su seljaci kamionima, a zatim ubijani i klani. Ljudima su vezane ruke naleda. Klanja su
obicno vršena sa prednje strane, a sa zadnje strane samo na pojedincima, što je zavisilo od silnika koji
je klanje vršio. Pored domacih ustaša, ovdje je uzelo ucešca u klanju i nešto ustaša iz Hercegovine.
Broj žrtava u Prijedoru i njegovoj okolini u toku klanja, koje trajalo oko 3 dana, cijeni se na oko 1500
ljudi (pored drugih grupa po selima) (275, 109).
U jednom dokumentu piše: »U prijedorskom srezu broj ubijenih penje se na nekoliko hiljada«. U
samom Prijedoru, kako se u ovom dokumentu kaže«, ubijeno je tih dana preko hiljadu gradana, žena
i djece« (275,109).
U Bosanskom Novom ubijanje je pocelo oko 22. jula 1941. godine. Akcijom ubijanja upravljao je
Cerovski. On je licno ubijao i klao. U zlocinima ustaša u Bosanskom Novom ucestvovale su ustaše iz
Zagreba, »uz pomoc domacih ustaša, taloga društva«… (275,108).
U Bosanskom Novom 22. jula 1941. ubijeno je 25 mještana sela Sokolište (404, 29) U proglasu CK KPJ
narodima Jugoslavije od 25. jula 1941. godine, pored ostalog, piše: »Narodi Jugoslavije (…) znajte da
vaše oslobodenje može i mora biti izvojevano vašim sop-stvenim snagama. Tako su radili vaši djedovi
i pradjedovi. Oni su uvijek svojim snagama branili svoju rodnu grudu i svoj opstanak. Ne dozvolite da
slavne tradicije vaših naroda budu pomracene kukaviclukom«.
25. jula 1941. godine u Prijedor je stigao sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu Ðuro
Pucar Stari i poslije podne došao u selo Orlovce.
U toku noci izmedu 25. i 26. jula 1941. godine u selu Gornji Orlovci, kod Prijedora, u gaju Stojana
Kitonjica, pod rukovodstvom sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu Ðure Pucara
Starog, održan je prošireni sastanak (savjetovanje) komunista i sreskih vojnih povjerenika za Prijedor,
Bosanski Novi i Bosansku Krupu na kome su prisustvovali: dr Mladen Stojanovic, Osman Karabegovic,
Veljo Stojnic, Josip Mažar Šoša, Mico Šurlan, Ale Terzic, Drago Lukic i Ivica Marušic Ratko. Na sastanku
(savjetovanju) podnesen je izvještaj o cjelokupnoj situaciji i o pripremama za oružanu borbu na
podrucju Kozare. Na sastanku (savjetovanju) Pucar je prenio direktivu CK KPJ za dizanje ustanka.
Imenovani su sreski vojni štabovi. Za prijedorski štab odredeni su dr Mladen Stojanovic i Osman
Karabegovic, za bosanskonovski Josip Mažar Šoša i Mico Šurlan, za bosanskodubicki Boško i Miloš
Šiljegovic. Dr Mladen Stojanovic i Osman Karabegovic sacinjavali su neku vrstu regionalnog
(operativnog) štaba za citavu Kozaru. Oni su imali zadatak da se povežu sa sreskim štabom Bosanske
Dubice, koji su sacinjavali Boško i Miloš Šiljegovic, kao i sa clanovima Partije podrucja
bosanskogradiškog sreza.
Na podrucje Prijedora i Kozare rasporedeni su još Ivica Marušic Ratko i Vladimir Nemet, koji su
kasnije bili došli iz Zagreba, i Ranko Šipka, koji je došao iz Banje Luke.
Josip Mažar Šoša i Mico Šurlan su rasporedeni na bosanskonovski srez (podrucje Kozare), Veljo
Stojnic u Drvar, a Ale Terzic u srez Bosanska Krupa, s tim da se poveže s Bihacem.
Formirano je više pripremnih grupa (odreda). Razraden je plan prvih akcija i diverzija. Ivica Marušic
Ratko dobio je zadatak da organizuje diverzije u rudniku Ljubiji, a Josip Madžar Šoša da organizuje i
onesposobi rudnik uglja Lješljane.
Na sajvetovanju je donesena odluka da se odmah pocne sa oružanim diverzijama. Odredeno je kad
da se digne ustanak. Za pokretanje naroda u ustanak Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu
organizovao je u blizini Prijedora i ovo navedeno posebno savjetovanje potkozarskih komunista ciji je
zadatak bio da pripremi podizanje ustanka. Na Kozaru je uputio rukovodioca oblasnog vojnog
komiteta Osmana Karabegovica i dr Mladena Stojanovica, istaknutog komunistu i popularnog ljekara
iz Prijedora. Njihov zadatak je bio da pomognu partijskim aktivima i partijskim organizacijama. Na
Potkozarje su upuceni i Josip Mažar Šoša i drugi. Vec ovakav sastav rukovodeceg partijskog aktiva
utirao je sa velikim uspjehom put na kome ce se Kozara u narodnooslobodilackoj borbi proslaviti kao
podrucje odakle ce ideja bratstva i jedinstva naroda Bosne i Hercegovine i Jugoslavije daleko zraciti
izvornom snagom, kakvu uvijek imaju ideje velikih humanistickih poruka i vrijednosti (275,44).
Poslije savjetovanja Ðuro Pucar Stari vratio se u Banju Luku. Veljko Stojnic nije uspio da se probije u
Drvar, pa je i on ostao na Kozari izvjesno vrijeme.
Odmah 26. jula 1941. godine dr Mladen Stojanovic je uputio poziv da se hitno pošalju naoružani ljudi
u Palancište, tj. na Maslin Bair. Seljaci su imali karabine i pištolje gasere.
Josip Mažar Šoša i Mico Šurlan došli su na teren bosanskonovskog sreza i formirali odred.
Dakle, 27. jula 1941. godine na sastanku na podrucju bosanskonovskog sreza formirana je Lješljanska
grupa od 60 boraca. Za komandira odreden je Milorad Mijatovic, rezervni oficir. To je ucinjeno na
podrucju Dobrljina i Kuljana.
Ustaše vrše nevidene zlocine nad srpskim stanovništvom, a za to vrijeme Komunisticka partija
Jugoslavije sprema narod na ustanak da ga zaštiti od narodnih izdajnika ustaša i okupatora.
U ranu zoru 27. jula 1941. godine planuo je ustanak u drvarsko-grahovskom srezu. Ustanici su istog
dana oslobodili Drvar, a narednog dana Bosansko Grahovo i Oštrelj i likvidirali mnoge oružnicke
postaje (275,91).
Prostrujile su vijesti kako su se na ustanak digli Drvarcani i Licani, kao i narod ispod Grmeca. Sve to je
naelektrisalo i onako napetu atmosferu u selima. Dovoljan je bio samo jedan pucanj pa da se on slije
u hiljadu, u ustanak.
Narod Knešpolja je prvim plotunima ispaljenim 29. jula 1941. godine izražavao svoje tradicionalne
želje – BORBU DO KONACNOG OSLOBOÐENjA.
29. jula 1941. godine u blizini kuce Dragoja Miljatovica Švarca, u selu Meduvodu, srez
Bosanska Dubica, održan je sastanak partijskog rukovodstva za Bosansku Dubicu i clanova sreskog
vojnog štaba, na koji je došao Ahmet Šehovic Šeho da prenese direktive Ðure Pucara Starog,
sekretara Oblasnog komiteta za Bosansku krajinu, da se odmah pocne sa ustankom, sa oružanom
borbom. Na sastanku su bili clanovi KPJ i sreskog vojnog štaba za Bosansku Dubicu: Boško Šiljegovic,
Miloš Šiljegovic, Dragoje Miljatovic Švarc i Dragoja Rucmov. Bila je predvidena prva akcija, napad na
žandarmerijsku kasarnu u Knežici, koja je izvršena 30. jula 1941. godine. Sastanak su osiguravali
naoružani borci. Pri kraju sastanka naišli su žandarI i ubili vojnog povjerenika Ðurda Aburazora
(404,43). Drugi stražari otvorili su vatru na žandarmerijsku patrolu. Nastala je trka za njima.
TAKO PRVI USTANICKI PUCNjI ODJEKNUŠE POD KOZAROM U KNEŠPOLJU. ONI SIMBOLICNO
NAGOVIJESTIŠE DA MIRA U KNEŠPOLjU NEMA SVE DO KONACNOG OSLOBOÐENjA ZEMLjE.
30. jula 1941. godine nocu ustanici Knešpolja, predvodeni Boškom i Milošem Šiljegovicem,
izvršili su napad na žandarmerijske stanice u Knežici i Kadinom Jelovcu. Zauzeta je žandarmerijska
stanica u Knežici i zarobljena su tri žandara i jedan ustaša. Ostali žandari pobjegli su prema Bosanskoj
Dubici. Pucnji iz Knešpolja odjeknuli su po cijeloj Kozari i javili pocetak ustanka.
30. jula 1941. godine grupa naoružanih seljaka napala je u selu Garevcima oružnicku patrolu. Patrola
se povukla prema Bosanskoj Dubici. Pobunjenici su zadržani. Patrola je dobila pojacanje od vojske i
ustaša.
Sutradan, 31. jula 1941. godine ogromna masa ustanika Knešpolja protjerala je neprijatelja iz sela
koja leže uz dubicku cestu i krenula na Dubicu. Ustanicki val se kretao prema Bosanskoj Dubici.
Pretpostavljalo se da bi moglo doci do neželjenih ispada pojedinaca prema Muslimanima. Partija je
organizovano zaustavila masu ustanika i smirila ih. Zaustavljanje toga vala, koji je po svojoj prirodi
podlijegao zakonima stihije, bilo je moguce samo zahvaljujuci uspjesima Partije, koje je ona na terenu
ostvarila i uticaju i ugledu komunista koji su se toga trenutka našli u masi. Tako je stvoren takozvani
DUBlCKI FRONT.
Nocu izmedu 30. i 31. jula 1941. godine ustanici, seljaci iz Palancišta, krenuli su na Opštinu Palancište.
Cilj im je bio da oslobode svoju bracu, rodake i komšije koji su zatvoreni kao taoci. Zgrada se nalazila
sa desne strane neposredno uz put Prijedor-Bosanska Dubica, 3 km od Prijedora. Tu se odvaja put za
Malo Palancište. Zgrada u kojoj je bilo zatvoreno oko 30 talaca bila je na sprat, a cuvalo ju je oko 10
žandara. Oko 250 m od zgrade na putu iz pravca prema Malom Palancištu ustanici su se rasporedili za
napad na zgradu Opštine, gdje su bili zatvoreni taoci, njihova rodbina i komšije. Oko 150 ustanika
pošlo je iz Simatovica Bare u Velikom Palancištu, naoružano sa 15 vojnickih pušaka, nešto sa lovackim
puškama, a ostali sa sjekirama i vilama. Rasporedili su se u pet grupa. Jedna grupa ustanika vršila je
obezbjedenje i zatvorila pravac puta Palancište-Prijedor, a druga grapa pravac puta Palancište-
Dubica. Tri grupe su vršile napad na pomenute objekte: dvije sa istocne, a jedna sa zapadne strane.
Opštinska straža od 10 žandara uspjela je da se povuce prema Prijedoru. Taoci su oslobodeni. Inace,
da nisu oslobodeni taoci tu noc, sutradan bi bili poubijani. Pomenute zgrade su spaljene. Poslije
izvršene akcije ustanici su se vratili istim putem u Malo Palancište. Ova oružana akcija izvedena je
samoinicijativno. To su ucinili mještani da bi spasili zatvorenu bracu i rodake. Dakle, naoružani borci
buduce ustanicke partizanske cete na celu sa Boškom Simatovicem i Dušanom Vokicem napali su
opštinu Palancište da bi oslobodili taoce. Sjecajuci se tih dana, Boško Simatovic kaže: »Dušan Vokic je
prvi metak opalio na stražara. Tako je poceo napad na Palancište i oslobodenje talaca.«
30. jula 1941. godine porušena je pruga izmedu Piskavice i Omarske. Povedena je borba sa
oružnicima, ali su se ustanici morali povuci. Ustaše za odmazdu u selu Niševicima ubijaju 44
stanovnika.
Cim su planule prve puške na teritoriji palanciške opštine, ustanici iz sela Donji Garevci i sela Orlovci
srušili su prugu Prijedor – Banja Luka.
31. jula 1941. godine ustanici su postavili crvenu zastavu na 10 metara visok stub bivše
vojne izvidnice, na jednom medu najvecim vrhovima Kozare, na Maslin-Bairu. Zastava se prkosno
vijorila i vidjela iz Prijedora.
Nocu izmedu 30. i 31. jula 1941. godine Bosanska Kostajnica bila je utvrdena. Spoljna odbrana na ivici
grada bila je uredena kao otporna tacka u rejonu muslimanskog groblja, koje je povoljno za odbranu
sa pravca Veljina Brda. Za odbranu grada bile su utvrdene i cetiri zgrade od opeke na sprat, i to:
žandarska kasarna, zgrade osnovne škole i opštine i kuca Rancevica. Garnizon u Bosanskoj Kostajnici
je branilo 80 ustaša i 10 oružnika.
31. jula 1941. godine oko 3 casa ujutro oko 1000 ustanika iz sela tadašnje opštine Bosanska
Kostajnica krenulo je u dvije kolone prema Bosanskoj Kostajnici. Ustanici su imali 15 vojnickih pušaka,
1 puškomitraljez, nekoliko lovackih pušaka, nekoliko bombi, a ostali su bili naoružani sjekirama i
gvozdenim vilama. Napad je bio silovit. Borba se vodila nekoliko casova sa ustašama i žandarima.
Ustaše su se u neredu povukle preko Une u Hrvatsku Kostajnicu. U borbama za Kostajnicu poginulo je
20 ustanika i nekoliko ustaša i žandara. Od neprijatelja je zaplijenjen izvjestan broj pušaka i municije.
Ulazak ustanicke mase u Kostajnicu završio se bez ispada ustanika i osvete nad hrvatskim
stanovništvom. Poslije podne neprijatelj je uputio pojacanja iz Hrvatske Kostajnice i oko 18 casova 31.
jula 1941. godine iz Bosanske Kostajnice povukli su se ustanici i organizovali FRONT NA BALjU.
31. jula 1941. godine napadnut je Dobrljin, koji se nalazi na putu Bosanski Novi-Bosanska Kostajnica,
na desnoj obali Une. Kroz naselje prolazi i željeznicka pruga Bosanski Novi-Hrvatska Kostajnica. Sa
sjeveroistocne, istocne i jugoistocne strane opkoljen je ograncima planinskih vijenaca i Kozare
(Pastirevo), koji su povoljni za odbranu naselja, a zbog jednog dijela pošumljenosti (sa sjeveroistoka) i
za prikriveno prikupljanje jedinica za napad. Dio terena od puta i pruge ka obali Une je ravan i
povoljan za odbranu, ali težak za napad. Neprijateljske posade su bile u žandarmerijskoj kasarni i
zgradi »Šipada«, koje su gradene od tvrdog materijala. Za odbranu su korišcene tvrde zgrade i
katolicka crkva, gradena prije rata od tvrdog materijala, koja se nalazila na lijevoj strani ceste
Dobrljin-Bosanska Kostajnica. Na desnoj strani bilo je utvrdenje na putu koji se odvaja od ceste za
prolaz preko željeznicke pruge ka rijeci Uni. Dobrljin je branila neprijateljska posada sastavljena od
120 ustaša i žandara oružnika.
31. jula 1941. godine oko 500 ustanika iz sela Dobrljina, Gornjeg i Donjeg Vocliceva i Kuljana,
naoružanih sa 7 vojnickih i 10 lovackih pušaka, nekoliko pištolja i 3 bombe, a ostali naoružani
sjekirama, roguljama, noževima, napalo je neprijateljsku posadu u Dobrljinu. Napadom je rukovodio
Dušan Misiraca. U 19 casova Mlado Stanic je bacio bombu na neprijateljsku posadu i oznacio napad
na Dobrljin. Posada je pobjegla. Poslije 15 minuta borbe osloboden je Dobrljin. Zarobljeno je 7
neprijateljskih vojnika, zaplijenjeno 6 pušaka i oslobodeno 30 talaca, koje je neprijatelj namjeravao
strijeljati. Ranjena su tri ustanika. Ustanici su uništili skelu na Uni i porušili željeznicku prugu prema
Kostajnici (164,20). Ulazak ustanika u Dobrljin završio se bez ispada ustanika i osvete nad hrvatskim
stanovništvom. Uspjeh clanova KPJ bio je veliki. KPJ imala je ustanike pod svojom kontrolom.
(NAPOMENA INTERNET IZDAVACA – Ovo podvuceno gore, istaknuto je u ranijem jednom kontekstu,
koji treba šire sagledati, npr. da je KPJ upravo ako posmatramo iz drugog jednog ugla možda štete
najviše nanijela indirektno srpskom narodu, dakako ova opaska ne mora nimalo biti tacna, koliko ima
za cilj podsticanje drugih vidika, bez obzira na narodnost)
31. jula 1941. godine u bosanskonovskom srezu ustanak je poceo istog dana. 31. jula 1941. godine
napadnut je rudnik uglja Lješljani koji se nalazi na jugoistocnoj strani sela Lješljani. Imao je dva
rudarska okna, žicaru Lješljani-Dobrljin i elektricnu centralu. Upravnih i pomocnih zgrada bilo je šest,
a stambenih i drugih objekata bilo je oko dvadeset. Rudnik uglja Lješljane branilo je 20 oružnika
(žandara). Prvi napad na rudnik Lješljane organizovao je Josip Mažar Šoša. 31. jula 1941. godine oko
300 ustanika iz sela Lješljana, Devetaka, Prusaca, Grabešnice, Derniša, Velike i Male Žuljevice i
Svodne, naoružanih sa 20 pušaka (5 vojnickih i 15 lovackih), dok su ostali ustanici nosili kolje, vile,
sjekire, napalo je rudnik Lješljane. Za vrijeme napada na Lješljane nije se mogao zauzeti radnicki dom,
jer su ustaše otvorile jaku vatru i dale žestok otpor. U borbi je poginulo 8 rudara. Mladen Graonic i
Dragan Novakovic uzeli su sanduk municije od 20 kg, privukli se pod prozor radnickog doma i upaljen
eksploziv ubacili u zgradu, koja je uništena zajedno sa posadom. Nekoliko žandara je ubijeno. Posada
je uništena, a rudnik, elektricna centrala i upravna zgrada su porušeni. Rudnik je potpuno
onesposobljen za proizvodnju (275,168). Zarobljeno je oko 35 pušaka. Osloboden je jedan broj talaca.
(Mladen Graonic je prvi medu borcima odreda koji su Šoši i Miloradu Mijatovicu stali u stroj na
Brezicima. On se isticao hrabrošcu u svim bojevima, u napadu na Kozarac, Markovicu, Volinju, Bihac.
Diverzantska grupa, na celu sa Gojkom Šurlanom, prije opšteg napada na Lješljane na 6-7 dana (24.
VII 1941.) minirala je jedan okšaht. To je bila prva diverzija na Potkozarju i novskom srezu (275,169).)
Sutradan je u selu Lješljanima održan zbor i ustanicima koji su se u borbi istakli podijeljeno je
zaplijenjeno oružje. Tako je naoružano oko 35 boraca od kojih je formirana partizanska grupa pod
komandom Josipa Mažara Šoše (11,28). Tako je Šoša odmah formirao Lješljanski odred, prvi odred na
Kozari, od trideset pušaka. Komandir je bio Milorad Mijatovic, a politicki komesar Mico Šurlan
(164,22).
31. jula 1941. godine napadnuta je i Željeznicka stanica Svodna koja se nalazi na pruzi Prijedor-
Bosanski Novi. Sa desne strane puta bila je i žandarmerijska stanica. Obje zgrade su prizemne, od
opeke.
31. jula 1941. godine na žandarmerijsku stanicu u Svodni izvršilo je napad 500 ustanika na celu sa
Lazom Desnicom. Ustanici su bili iz sela: Svodna, Ahmetovci, Grebašnica, Donja Dragotinja, Trgovište,
Vitasovci, Radomirovac i Sokolište. U ovoj akciji ubijen je 1 i zarobljen 1 žandar. Stanica je demolirana
i onesposobljena. Položaji oko Svodne držani su od strane ustanika tri dana. Tad je napadnuta i
željeznicka stanica Dragotinja. 31. jula 1941. godine oko 500 ustanika iz sela Donja Dragotinja, Gornja
Dragotinja i Marini porušili su prugu na više mjesta od mosta na Prljugovcu do željeznicke stanice
Brezicani. Saobracaj je bio prekinut tri dana.
Dakle, istovremeno 500 ustanika je upalo u Dobrljin, 1000 u Bosansku Kostajnicu, 500 zauzelo
željeznicku stanicu Svodna i Dragotinju. Srušene su desetine telefonskih stubova i uništeni prvi
kilometri željeznicke pruge do koje je neprijatelju, zbog bogatog rudnika željezne rude u Ljubiji, bilo
veoma stalo.
Mržnja prema okupatoru i ustašama izlila se kroz prve ustanicke pucnje. Cudna je to vojska bila,
sacinjena od seljackih stotina, naoružanih vilama, sjekirama i ponekom puškom, a zašticena samo
bedemom golih grudi. Pa ipak, ona je, takva kakva je bila, svojim požrtvovanjem tog trenutka
pocinjala da stvara veliku epopeju i legendu o Kozari.
Zahvacen panikom, neprijatelj 31. jula 1941. godine šalje izvještaj glavnom stožeru domobranstva u
Zagrebu: »Javlja se iz Prijedora, Bosanskog Novog i Kostajnice da su sve hrvatske i bosanske
željeznicke pruge napadnute. Prijedor je opkoljen, jer su se digla sva sela (muško, žensko, djeca i sve
što može da nosi oružje). Molimo da se hitno pošalje pomoc u vojsci i zrakoplovstvu« (142,7).
31. jula 1941. godine seljaci su navalili na zgradu opštine Brezicani da oslobode svoje uhapšene
drugove. Ovaj napad je izveden spontano, bez komande cete. Ceta je imala plan da napadne Ljubiju,
što je osujeceno napadom seljaka na Opštinu. Oslobodeno je 15 seljaka iz zatvora. Nastao je pravi
frontalni rat u kojem je ucestvovalo 11 sela. Borba se vodila tri dana.
Porušena je i željeznicka pruga Prijedor-Banja Luka na nekoliko mjesta. Vodene su borbe izmedu
ustanickih i ustaških patrola u selima Rasovci, Orlovci i na druaim mjestima.
U sam Prijedor je dovucena njemacka i hrvatska vojska i Paveliceva garda. Avijacija je dejstvovala.
Ustaše vrše teror, klanje i nezapamcene zlocine.
31. jula 1941. godine u Prijedoru i okolini ubijeno je 650 ljudi, žena i djece. To je djelo podivljalih
ustaša (275,91).
U jednom dokumentu kojeg je komisija, formirana od njemackih vojnih vlasti, podnijela svojoj višoj
komandi, kaže se izmedu ostalog: «… Zapadna Bosna. U ovom delu NDH pobuna je pocela krajem
jula 1941, kao reakcija na masovna klanja i ubijanja pravoslavnog življa…« (275,91).
Clanovi KPJ i SKOJ-a su za vrijeme masovnog ustanka imali važan zadatak da kanališu masu naroda i
sprijece neželjene ekscese. Imajuci u vidu da su ustanicku masu cinili srpski seljaci, a da su ustaške
linije išle ispod muslirrianskih i hrvatskih sela, prijetila je opasnost da i ovdje dode do nacionalistickih
i drugih ekscesa. Clanovi KPJ i SKOJ-a na Kozari uspješno su izvršili svoj zadatak i narod pripremili za
ustanak. Pojava komunista iz hrvatskih i muslimanskih redova medu ustanicima znacila je pobjedu
Komunisticke partije Jugoslavije i slom ustaške propagande (164,18).
U julskom proglasu 1941. godine CK KPJ piše: »…Rušite sve što služi neprijatelju. Našu zemlju treba
pretvoriti u grobnicu za neprijatelja, a ne da bude baza za njegovo snabdijevanje…« (275,385).
U prvim akcijama napadnuta je na nekoliko mjesta željeznicka pruga Volinja-Banja Luka. Potrgane su
telefonske instalacije u Dobrljinu, oko Dragotinje, na željeznickoj stanici Brezicani, izmedu Prijedora i
Kozarca kod Piskavice, na nekoliko mjesta oko Omarske itd.
31. jula 1941. godine u ustanickoj masi, koja je imala malo oružja, a mnogo oruda (vile i sjekire),
našao se veliki broj omladinaca. Na ustanak se diglo i staro i mlado, »podigla se kuka i motika«
(275,311). Ustanak je snažno buknuo pod Kozarom. Mjere odmazde pokazaše suprotan efekat.
Spasonosna linija KPJ ukazivala je da se samo borbom može suprotstaviti okupatoru i kvislinzima. U
toj borbi svaki pošteni covjek postao je borac za bratstvo i jedinstvo Srba, Muslimana i Hrvata. Tako je
bilo od prvih dana ustanka 1941. godine pod Kozarom.
31. jula 1941. godine ustanici su oslobodili Dobrljin, rudnik Lješljane, žandarmerijsku stanicu Svodna,
Palancište, gdje je uništena ustaška Opština Brezicane. Ustanici su potrgali prugu izmedu Dobrljina i
Volinje, izmedu Prijedora i Kozarca i kod Piskavice. Oslobodeni su taoci u Lješljanima, Dobrljinu i
Palancištu. Neprijateljske snage brzo su odstupale u veca mjesta napuštajuci Potkozarje i Kozaru.
Formiran je front prema Kozarcu, Prijedoru, Lješljanima, Dobrljinu, Kostajnici i Dubici. Neprijatelj je
pojacao posade po tim mjestima oko Kozare. Tako je vec prvih dana ustanka stvorena slobodna
teritorija Kozare. Napad ustanika je bio toliko silovit i snažan da je neprijatelj bio potpuno iznenaden.
To se vidi iz izvještaja zapovjedništva kopnene vojske Nezavisne Države Hrvatske u kojem se navodi
sledece:
»… Zagreb, 31. jula 1941. godine u 11 sati. Zapovjedništvo kopnene vojske javlja:
Sve bosanske pruge napadnute. Prijedor opkoljen, jer su se digla sva sela, muško i žensko, djeca i sve
što može da nosi oružje. Bataljon iz Osijeka stiže u 12 sati u Prijedor…«
Istog dana iz Bosanskog Novog narednik 11. pješadijske pukovnije u 11,30 sati moli pomoc navodeci:
»… Vec 2 dana sa municijom i oružjem za Bihac nalazim se u Bosanskom Novom zbog prekinute
pruge. Molim pomoc jer sam opkoljen i ugrožen…«
31. jula 1941. godine ministarstvo saobracaja vlade NDH izvještava ministarstvo domobranstva da
pruga nije osposobljena. 31. jula 1941. godine ovako prikazuje situaciju Glavni stožer hrvatskog
domobranstva: »Bosanski Novi: Situacija je vrlo ozbiljna. Okolne stanice gore. Ocekuje se napadaj.
Pobunjenici su zauzeli željeznicku postaju Dobrljin (oko 600 … želj. postaja Svodna u plamenu)…
Naprave ugljenokopa Lješljani zapaljene… (11,33). Oko Prijedora ustanak. Veze prekinute. Pruga
zaposjednuta. Oko 300 pobunjenika naoružani i sa mitraljezima. Zaposjednuta i cesta izmedu
Prijedora i Kozarca. Zaustavljena kompozicija vlaka broj 1716 od pobunjenika. Kod sela Garevci
videno oko 50 pobunjenika. Oružnicka postaja Knežica napuštena.«
Ustaše se ne osjecaju sigurnim ni u gradovima. Sve depeše sadrže zahtjev za hitnu pomoc.
»Prijedor (oko 19h). Oko Prijedora ustanak. Brzoglasne veze presjecene. Ugrožava se željeznicka
pruga prema Banjoj Luci. Veza sa Bosanskim Novim prekinuta…«
Zbunjene jednovremenim masovnim ustankom, ustaše traže pomoc iz Zagreba. Ustaški stožernik iz
Kostajnice javlja svojoj komandi: »Bosanski Novi napadnut, pruga na dva mjesta razorena. Bosanska
Dubica napadnuta…« (164,22).
Pošto je pruga bila porušena na više mjesta prestao je izvoz željezne rude. Komanda 718. njemacke
divizije u Banjoj Luci (general Hans Fortner) zahtijeva od ustaškog stožernika Viktora Gutica da
njegove ustaše i domobranska vojska smjesta oprave prugu i obezbijede saobracaj. Kada ustaše i
domobrani, nisu u tom uspjeli, intervenisala je njemacka vojska kod Brezicana, ali su u borbi i
pretrpjela neuspjeh.
Poslije prvih akcija neprijatelj se povukao u Prijedor, Bosanski Novi, Bosansku Dubicu i druga uporišta.
Pod kontrolom ustanika nalazila su se sela koja leže na zapadnim i sjeverozapadnim padinama
Kozare. To je teritorija izmedu Une i Sane i Kozare i Prosare. Ustanicke patrole dopirale su do
periferije Prijedora i Bosanske Dubice. Ustanicke snage opsjedale su neprijateljske garnizone i
zatvarale pravce koji iz njih vode u okolna sela. Na taj je nacin stvorena prva slobodna teritorija. Tako
je došlo do stvaranja ustanickih »frontova«, koji predstavljaju prve blokade Prijedora, Bosanskog
Novog, Bosanske Kostajnice i Bosanske Dubice.
Dakle, na Kozari je došlo do prvih oružanih borbi u popodnevnim satima 29. jula 1941. godine.
Kulminaciju su dostigle borbe 30. i 31. jula 1941. godine (275,75). Kad je rijec konkretno o Kozari u
prvim ustanickirn danima, u jeku zlocina nad nedužnim srpskim stanovništvom u gradovima i okolnim
selima, u vrijeme dok su im ubijali oceve i bracu, ta »srpska seoska stihija i spontanost nije se iskalila
nad susjednim muslimanskim i hrvatskim življem«. Nije ubijen ni je-dan stanovnik niti je spaljena
ijedna kuca u muslimanskim i hrvatskim selima, iako su gorjela srpska sela i zaseoci (275,75).
Dalji tok razvoja borbe na Kozari bio je u rukama Komunisticke partije Jugoslavije i tekao je bez
problema koji bi mogli da zaoštre situaciju u odnosima izmedu Srba, Hrvata i Muslimana. Ogromnu
ulogu u savladivanju stihije i usmjeravanju borbe u okvirima narodnooslobodilacke borbe odigralo je
prisustvo Hrvata i Muslimana u ustanickim jedinicama i rukovodstvima, a posebno prisustvo
legendarne licnosti, narodnog ljekara dr Mladena Stojanovica, koga su sa istom mjerom cijenili, voljeli
i slušali i Srbi, i Muslimani, i Hrvati (275,130).
Zastrašen ustankom, neprijatelj se nije usudivao da bez vecih snaga preduzme napad na oslobodena
sela. Pored grupa naoružanih partizana bilo je s njima mnogo »vilaša« i »roguljaša«. Bilo je slucajeva
da su nenaoružani ustanici zarobili naoružane ustaše. Goloruki narod suprostavio se naoružanom
neprijatelju. Ustanici su bili raspoloženi da brane svoja sela i svoje kuce. Cim bi se pred ustanickim
položajima pojavile ustaše, ustanici bi jurišali na njih. Zbog siline naleta i povika »Ura!« ustaše su
svaki put bile prisiljene da se povlace u grad. Ustanici su se nocu spuštali na komunikacije i rušili ih.
Neprijatelj je samo danju saobracao. Ustanicima je nedostajalo oružje. Hrabriji borci su nosili puške, a
narod ih je zvao »puškari«. Oni su bili popularni u narodu. Milan Kondic sa grupom od 20 boraca
imao je jednu jedinu pušku. Ova je grupa branila takozvani »garevicki front« od ustaških ispada iz
Kozarca. Nekoliko puta su grupe od 30 do 50 ustaša pokušavale da prodru iz Kozarca preko Kozaruše,
Balte, Jaruge i Gornjih Garevaca ali su uvijek bili odbijeni.
Prvih dana ustanka na skoro svim sektorima fronta pojavile su se crvene zastave koje su se vijorile na
najvišim uzvišenjima ustanickih frontova. Na Kruškovcu, na Komlencu, na Balju, poviše Bosanske
Kostajnice, na Gliginom Brdu iznad Dobrljina, na Donjem Vranicu, na uzvišenju Šamar i na Maslin-
Bairu, nedaleko od Prijedora (404,187).
Podrucje Kozare licilo je na borbeni logor.
1.avgusta 1941. godine ustanak je zahvatio selo Miljakovce, Rakelice, Gacane i Celu u prijedorskom
srezu.
1. avgusta 1941. godine oko 10 sati neprijatelju je stigao u pomoc odred domobrana iz Osijeka.
Preduzeo je protivnapad iz Hrvatske Kostajnice i potisnuo ustanike iz Bosanske Kostajnice. Ustanici su
se povukli i obrazovali front oko grada (baljski front).
1.avgusta 1941. godine ustanici su se povukli iz Dobrljina i za 2-3 dana obrazovali front oko tog
mjesta.
2.avgusta 1941. godine zapovjedniku sanskog zdruga generalu Dragutinu Rumleru, sa sjedištem u
Prijedoru, naredeno je da »bezobzirno uguši pobunu! Teren ocisti od muškaraca koji su sposobni za
borbu, izvesti ih pred prijeki sud ili uputiti u sabirne logore. U prvom redu ocistiti sva sela, bez
milosti, bilo muško ili žensko, u prostoru Bosanski Novi-Kostajnica-Dubica- Prijedor-Omarska-
Banja Luka. Osobito kraj pruge Kostajnica-Novi-Banjaluka i južno i sjeverno biti sve rašcišceno, tako
da pruga više ne dode u opasnost.« (275,271). Sprovodenje ove naredbe bilo je propraceno
masovnim zlocinima.
2. avgusta 1941. godine u svitanje ustaški zapovjednik Dizdar sa svojom bandom koljaca blokirao je
Prijedor. Tom su prilikom pohvatani svi Srbi u gradu. Nastalo je klanje i ubijanje nedužnih ljudi po
ulicama, na mostu preko rijeke Sane, u parku ispred gimnazije, na pijaci »žitarnici«, na lijevoj obali
Sane i drugim mjestima. U ovom masovnom klanju u Prijedoru stradalo je oko 700 ljudi, žena i djece.
Medu ubijenim nalazilo se 70 željeznicara (275,270). Tako je Prijedor ostao za jedan dan bez svojih
700 gradana. Ustaše su tom prilikom samo iz sela: Brezicani, Palancište, Cirkin-Polje, Orlovci, Tukovi i
drugih, koja se nalaze neposredno oko Prijedora, uhvatile i pobile oko 4000 ljudi, žena i djece. Samo
iz sela Orlovci, Donji Garevci i Ðorde Polje odvedeno je oko 300 seljaka. Njih su ustaše divljacki
sasjekle sjekirama kod mjesta zvanog »Zajednica«, nedaleko od željeznicke stanice Kozarac (164,28 i
275,270). Ostala su pusta sela.
2.avgusta 1941. godine ustaše su u Donjem Vodicevu poklale 75 ljudi, žena i djece (404,197).
Na uzvišcnju poviše Bosanske Kostajnice masu od oko 4000 rodoljuba ustaše su podijelili u dvije
grupe i likvidirali ih na nekoliko njiva. Nedjelju dana se slijevala krv djece, žena i staraca. Ustaše su
uhvatile još 24 covjeka koje su odveli u Bosansku Dubicu i ubili (404,199). Ustaše su vadile oci ljudima
i na zvjerski nacin poubijale.
Ize sela Špilje, Vrioca i Verije ustaše su pohvatale 108 muškaraca i otjerali u Bosansku Dubicu. Niko se
od njih nije vratio (404,100). Iz Bosanske Dubice oko 280 pohapšenih otjerano je u crkvu u Hrvatsku
Dubicu gdje su poubijani (404,200).
Milorada Mijata Rakica iz Bosanske Dubice ustaše su ubile pred ocem i naredile mu da ga nosi i baci u
rijeku Unu, zaprijetivši mu, ako ga ne baci u Unu, da ce mu ubiti i mladeg sina (404,200).
2. avgusta 1941. godine ustaški zlikovci poceli su sa pokoljom žena i djece u Bosanskom Novom. Žene
i djevojke su prije toga silovane, a zatim ubijane, dok su kuce do temelja opljackane. Jedna grupa
muškaraca još iste noci poklana je u zatvorima i njihove leševe dovezli su kolima do rijeke Sane gdje
su bacani u rijeku, a jedna druga grupa izvedena je na most do rijeke Sane, poklana i bacena u rijeku.
Broj poklanih toga dana u Bosanskom Novom cijeni se na oko 250 ljudi. (275,108).
3.avgusta 1941. godine ustaše su strijeljale, a djelimicno poklale u blizini zatvora u gradu jednu grupu
od oko 380 ljudi, dok je druga grupa od 300 poklana i bacena u Sanu (275,108).
Veliki broj sela bila su potpuno opustjela. Narod je napuštao svoje domove i sklanjao se na Kozaru
koja ce postati bastion otpora i slobode (274,59).
Poslije masovnih ustaških zlocina, uz svakodnevno ubijanje Srba i ostalih rodoljuba, ustanicima je
teško bilo objasniti potrebu razvijanja bratstva i jedinstva.
Poslije teških i masovnih zlocina ustaša nad srpskim stanovništvom clanovi KPJ i SKOJ-a imali su
odgovorne zadatke. Oni su objašnjavli ustanicima da zlocine nad srpskim narodom cine ustaše,
izdajnici naroda, da sa tim zlocinima nema ništa pošteni hrvatski i muslimanski narod. Prisustvo
Hrvata i Muslimana, clanova KPJ i SKOJ-a, medu ustanicima bilo je od velikog znacaja za usvajanje
linije KPJ i razvijanje bratstva i jedinstva. Masa ustanika, medu njima i oni kojim su ustaše ubile
najmilije iz porodice, dolazila je do ubjedenja da zlocine vrše izdajnici naroda i da je jedini spas u
bratstvu i jedinstvu. Tako je masa ustanika, i povrh masovnih zlocina ustaša, ostajala na liniji KPJ i
borbe protiv okupatora i izdajnika. Za sve zlo ovog klanja naroda od 31. jula do 3. avgusta 1941.
godine narod je osudio okupatora i izdajnike naroda-ustaše.
3. avgusta 1941. komandu Dobrljinskog odreda sacinjavali su: Stevo Vukovic, komandir; Veljko
Stojanovic, zamjenik komandira; Dušan Misiraca, politicki komesar odreda (404,140).
Kratko vrijeme po dizanju ustanka zarobljenim domobranima, prilikom napada partizana na selo
Draksenic, predato je pismo sa potpisom »Štab narodnooslobodilacke vojske za Kozaru«, u kojem se
kaže: »…Još prije narodnog ustanka ustaški zulumi bili su nepodnošljivi. Vlast je pala u ruke
zloglasnom ustaškom satniku Dasovicu Slavku, razbojniku sa americkih ulica, advokatu Mariju
Lukateli; Hanjšu i Pudicu. Pod vlašcu ovih zlikovaca život nijednom covjeku, ni ženi, ni djetetu nije bio
više siguran. Pocela su strašna nocna gonjenja… Kada su ustaše na celu sa poznatim lopovima i
kradljivcima pošli opet u sela da ubijaju, pljackaju i pale, seljacki borci zabranili su ovim zlikovcima
ulazak u sela«, kaže se zakljucku ovog pisma. (275, 113)
Ustaški zlocini naišli su na suprotan efekat. Njih je osudio pošteni hrvatski i muslimanski narod i
potpuno se odvojio od šacice izdajnika i okupatorovih placenika. Svakim danom je bilo sve više onih
koji su ustajali da se bore protiv okupatora i domacih izdajnika. Poziv KPJ na ustanak dopirao je u sela
i gradove. Povecavao se broj boraca medu ustanicima, bez razlike na vjeru i naciju. Ovo je doprinosilo
borbi KPJ za razvoj brastva i jedinstva.
Razvoj i narastanje ustanka na Kozari donijeli su ustaškim vlastima jedan novi problem. To je problem
opredjeljenja Muslimana u koje ustaše u velikoj vecini nisu više sigurni kao što su racunali. Uz ovo,
otpor hrvatskog življa ustaškoj politici izazivao je paniku u njihovim redovima. Oni postaju još
krvolocniji, predlažu još monstruoznije planove. (275,114).
»U najvece krvoloke mjesnih ustaša spada Veletranlic, koji je licno vršio klanja nožem, Ibrahim
Hrundžic, koji je manje klao, ali je žene, djevojke, pa cak i djecu silovao, pa onda klao. … Mulalic je
rezao muške polne organe živim ljudima te ih je pune krpe znao donositi Cerov-skom, pred kojim se
hvalio i drugim«… (275,108).
Povodom ovih akcija ustanika, ustaška kotarska uprava iz Prijedora u svom prvom izvještaju od 4. VIII
1941. godine obavještava župsku redarstvenu oblast i, izmedu ostalog, kaže: »Pobunjenici su napali
na više mjesta i željeznicku prugu. Oko Omarske brzoglasne linije i stanicne instalacije su potrgane.
Oko 300 cetnika naoružanih puškama i strojnicama zaposjeli su prugu. U Brezicanima i Dragotinji
takode su potrgali žaljeznicke instalacije i brzoglasne linije …«
Još krajem jula 1941. godine izvoz rudace iz Prijedora i Ljubije je onemogucen. Onesposobljen je
saobracaj na pruzi Prijedor-Sunja, kaže se u obavještenju od 4. avgusta 1941. godine (275, 113). Za
neprijatelja je bila najvažnija saobracajnica željeznicka pruga normalnog kolosijeka Zagreb-Volinja-
Bosanski Novi-Prijedor-Banja Luka. Ove pruge za neprijatelja bile su od velikog vojno-ekonomskog
znacaja. Rudnik Ljubija sa prugom svrstan je u red objekata Vojno-strategijskog znacaja. Neprijatelj je
nastojao da izveze željeznu rudu iz Ljubije, ugalj iz Lješljana, drvenu gradu iz šuma Bosanske krajine,
stoku, žitarice, voce itd. Za 8 mjeseci 1941. godine iskopano je jedva 180.000 tona rude, ali nije
izvezeno.
Starješine ustaško-domobranskih jedinica pratile su sa zabrinutošcu ustanicke akcije. 5. avgusta 1941.
godine grupa ustanika vodila je borbu sa ustašama na Kruškovcu, jugozapadno od sela Aginaca, srez
Bosanska Dubica. Tom prilikom poginuo je jedan ustaša, a drugi je ranjen. Naden je leš vodnika
dobrovoljacke satnije kod sela Aginaca.
Grupa ustanika je 7. avgusta 1941. godine izvršila akciju na putu Bosanska Dubica —Bos. Kostajnica
kod potoka Mljecanica (11, 36).
Vojno rukovodstvo (Mladen Stojanovic i Osman Karabegovic) nalazilo se u Velikom Palancištu i
uticalo na razvoj borbi na prijedorskom sektoru. Borbama u dubickom srezu rukovodili su Boško i
Miloš Šiljegovic, a u bosanskonovskom Josip Mažar Soša. Dr Mladen Stojanovic i Osman Karabegovic
donijeli su odluku da formiraju Udarnu desetinu u prijedorskom srezu. Zadatak desetine bio je da
interveniše kao rezerva gdje to bude potrebno. Na celu desetine se nalazio Ivica Marušic Ratko, a
njegov zamjenik je bio Ranko Šipka. U njoj su se nalazili borci: Vaskrsije Maric, Rade Kondic, Kojo
Medic, Milan Kitonjic i drugi. Narod je ovu desetinu, zbog prirode njenog zadatka, prozvao »leteca«
(11, 38).
8. avgusta 1941. godine komandant polubataljona 750. pješadijskog puka 718. pješadiske divizije
piše: »Ustaše su bez ikakve istrage unazad par dana strijeljali i to više od 200 ljudi jer je za to dovoljno
bilo biti samo Srbin’. Komunisti ustanici su svuda oko Prijedora i voda im je jedan ljekar (Mladen
Stojanovic) koji uživa medu sanovništvom veliko poštovanje i povjerenje« (275, 195).
10. avgusta 1941. godine otpocelo je po gradovima prekrštavanje srpskog življa na rimokatolicku
vjeroispovijest.
Prvi predstavnici vlasti koji su stvoreni u prvim danima ustanka zvali su se povjerenici, komandanti
pozadine, odbornici. Negdje su bili odredeni i prije dizanja ustanka, kao u Crnoj Dolini kod Prijedora,
gdje su bili stvoreni komiteti, odbori, revolucionarni komiteti, komandanti pozadine i sl. Slicno je bilo i
na ostalim ustanickim frontovima, gdje su se nazivali povjerenicima, komandantima pozadine,
odbornicima i komitetima. U narodu su, pa iako nisu bili demokratskim putem. izabrani, vec
imenovani od strane rukovodstva ustanka, bili prihvaceni kao organi nove vlasti. U Mljecanici
odgovorni predstavnik narodne vlasti se naziva odbor i tako pot-pisuje 10. VII1941. godine. Na Balju
se zove komitet.
10. avgusta 1941. godine Milan Zgonjanin sa Ðurom Kulundžijom kod Lješljana docekao je ustaše koji
gone rudare taoce i oslobodio ih (275, 172).
Prvih ustanickih dana na pojedinim sektorima Kozare prišlo se organizovanju osnovnog vida
sanitetske službe. Tako je u avgustu 1941.godine ustanicka grupa na Karanu (lokalitet Kozare)
odredila Morica Levija, studenta medicine iz Prijedora, za sanitetskog referenta. Jedini sanitetski
materijal sa kojim je Moric raspolagao bila je platnena torbica sa apliciranim crvenim krstom, u kojoj
se nalazilo nešto hipermangana, antiseptickog praška i nekoliko traka platnenog zavoja.
U isto vrijeme na podrucju Palancišta i Jelovca boravio je dr Mladen Stojanovic, koji je, pored
dužnosti komandanta, obavljao i ljekarske poslove. U to vrijeme drugi ustanicki odredi na Kozari nisu
imali sanitetskog osoblja.
U borbama od 29. ju!a do polovine avgusta 1941. godine na podrucju Kozare formirano je 5
ustanickih odreda: prijedorski, lješljanski, dobrljinski, baljski (kostajnicki) i dubicki.
Komandant Knežice bio je Stanko Tica. Napravljena je radionica drvenih pušaka na koje su se naticale
raskovane kose u vidu noževa i bajoneta. Sa tim bi onda puškama na frontu, iza nekakvog brda ili
uzvisice, stvarali prividi o brojnosti vojnika, odnosno pušaka na »frontu«.
Kozara je tad imala veoma malo pušaka. Imala je tad jedan puškomitraljez, ciji je vlasnik na konju
trcao sa »fronta« na »front« (275, 95)
Od 29. jula do polovine avgusta 1941. godine vodene su svakodnevne borbe i u njima je zaplijenjen
izvjestan broj pušaka i municije. Plamen ustanka, i borbe ustanika prisilile su neprijatelja na podrucju
Knešpolja i Kozare da se povuce u jaca uporišta: Bosansku Dubicu, Bosansku Kostajnicu, Dobrljin,
Bosanski Novi, Prijedor i Bosansku Gradišku.
Prve polovine avgusta 1941. godine ustanici su napadali nekoliko puta Bosansku Dubicu. Iz Petrinje je
hitno upucen ojacani bataljon u pomoc 3. satniji 5. pješadijske pukovnije, koja je prva stigla iz Nove
Gradiške. U Bosanskoj Dubici se skupilo 860 vojnika, naoružanih sa 22 puškomitraljeza, 6 teških
mitraljeza i 4 haubice (275, 135).
Tih dana tragedija je zadesila i podrucje Bosanskog Novog. Jedna bojna tek formirane Paveliceve
»legije« zadržala se na ovom terenu oko 20 dana i ubijala seosko stanovništvo. U blizini Bosanske
Kostajnice na nekoliko njiva ubijeno je 2000 staraca, žena i djece. Iz Dobrljina, Gornjeg i Donjeg
Vodiceva, Velike Žuljevice i drugih sela ubijeno je tokom prve polovine avgusta 1941. godine još oko
2000, tako da se žrtava oko Bosanskog Novog cijeni na preko 4000. Ubijeno je i 106 djece. Samo u
zaseoku Vurune sela Donjeg Vodiceva u jednom podrumu poklano je 24 djece (275, 270).
13. avgusta 1941. godine kod sela Palancišta udarna desetina (ustanika) razbila je jednu
kombinovanu njemacko-ustašku kolonu i natjerala je na povlacenje u Prijedor. Ranjeno je više
neprijateljskih vojnika, od cega su 3 njemacka vojnika podlegla ranama.
13. i 14. avgusta 1941. godine zbog razvoja ustanka upucen je jedan njemacki bataljon da u sadejstvu
sa ustaško-domobranskim jedinicama uguši ustanak. To je prvo angažovanje snaga Vermahta u
rejonu Prijedor (275, 196).
Uskoro je zapocela neprijateljska ofanziva njemacko-ustaško-domobranskih jedinica, pod vodstvom
generala Rumela, na slobodne teritorije, tj. na ustanicke snage u Busanskoj krajini. Iz zapovijesti od
14. avgusta 1941. godine vidi se raspored i zadatak svih domobranskih i ustaških jedinca koje djeluju
na prostoru izmedu rijeke Sane i Une. Grupa potpukovnika Nenbergera dobija zadatak da, pored
redovnog osiguranja pruge, ocisti prostor Dubica-Kostajnica-Prijedor-Novi, a narocito okolinu rudnika
Lješljana i Voljina.
General Fortner je za dotadašnje neuspjehe u borbi protiv ustanika okrivio Viktora Gutica i zahtijevao
od poglavnika Pavelica da odmah ukloni Gutica, što je ovaj morao uciniti. Ustaški
stožernik je smijenjen 14. avgusta 1941. godine, ali ta smjena nije pomogla okupatoru.
15. avgusta 1941. godine desetina iz zasjede docekuje ustaško njemacku kolonu u Velikom
Palancištu. Neprijatelj je imao podršku artiljerije iz Prijedora. Desetina je pritajeno pustila neprijatelja
da ude u njihov položaj i onda osula paljbu i napravila juriš. Neprijatelj je u panici pobjegao prema
Prijedoru. U borbi je ranjeno 11 neprijateljskih vojnika, od kojih je 5 (3 Nijemca i 2 ustaša) podleglo
ranama. Od ustanika je poginuo Vaskrsije Maric, jedan od najpopularnijih i najhrabrijih boraca
prijedorskog sreza (11, 38).
15. avgusta 1941. godine oko 1 sat grupa ustanika (novsko-lješanske jedinice) napala je željeznicku
stanicu Volinje i stražu kod željeznickog mosta i vojnog skladišta (11, 38). Pokazalo se da su ovakve
jedinice znatno pokretljivije, a da im je nacin dejstva efikasan (11, 39).
Radio-vijesti su štampane, umnožavane i rasturane po selima i ustanickim jedinicama. Clanovi KPJ i
SKOJ-a, formirani u grupe agitatora, obilazili su svakodnevno položaje i pozadinu, kao i izbjeglicke
logore. Na svakom se mjestu borilo protiv pojave šovinizma. Trebalo je mnogo ubjedivanja da narod i
partizani shvate da za ustaške zlocine nije kriv muslimanski i hrvatski živalj.
Kozarski su seljaci pokazali veliku ljubav prema svojoj ustanickoj vojsci i izbjeglicama. U jeku borbi
uspješno je završena žetva i vršidba (11, 40).
Velika odgovornost za buducnost ustanka bila je pred aktivom komunista na Kozari i pred štabom dr
Mladena Stojanovica, koji je izrastao kao vodeci štab ustanka na Kozari. Tu se nalazio i clan Oblasnog
komiteta i clan Vojnog komiteta Osman Karabegovic. Mnogo je doprinio ustanku veliki ugled koji je
uživao u narodu prije drugog svjetskog rata dr Mladen Stojanovic. Narodne mase, bez razlike na vjeru
i naciju, poštovale su ga i cijenile. Tako je dr Mladenu pao jedan od najvažnijih zadataka u
konsolidaciji ustanka i stvaranju zajednickog odreda na terenu Kozare.
15. avgusta 1941. godine u zgradi Osnovne škole na Knežici (izmedu Prijedora i Bosanske Dubice) pod
rukovodstvom Osmana Karabegovica, clana Oblasnog komiteta KPJ i clana vojnog komiteta za
Bosansku krajinu, održano je savjetovanje rukovodilaca ustanka u srezovima Prijedor, Bosanski Novi i
Bosanska Dubica. Savjetovanje u Knežici imalo je posebno mjesto u daljem razvoju oružane borbe na
Kozari. Po prvi put su se sreli predstavnici iz svih dijelova ustanicke Kozare sa stvorene velike
slobodne teritorije. Izmedu ostalih, savjetovanju su prisustvovali: dr. Mladen Stojanovic, Josip Mažar
Šoša, Boško Šiljegovic, Miloš Šiljegovic, Žarko Zgonjanin, Slobodan Marijanovic, Dušan Misiraca, Mico
Šurlan, Miloš Bajalica, Veljko Zec i dr.
Izvršena je evidencija brojnog stanja boraca i naoružanja. Analizirana je situacija nastala poslije prvih
oružanih akcija na terenu Kozare. Pretreseno je stanje u osnovanim odredima i sagledani rezultati
prvih borbi. Dobila se jasna slika stanja na frontovima i u pozadini. Kritikovana je taktika frontova i
navršenja diverzija. Frontalnim borbama, koje je neprijatelj nametao, nije se mogla braniti slobodna
teritorija. Zakljuceno je da se napuste frontovi i frontalne borbe. Nasuprot frontova udarna desetina
iz prijedorskog sreza pokazala je odlicne rezultate. Odluceno je da se radi na stvaranju vojske i
narodne vlasti. Odluceno je da se od dobro naoružanih boraca stvaraju udarne desetine, po ugledu
na formiranu, koje ce napadati neprijatelja gdje se on najmanje nada. Odluceno je takode, da se
stvore odredi i jedan jedinstveni odred za cijelo podrucje Kozare. U sastav odreda svaki »front« i
postojeci odredi trebao je da pošalju po 5-10 boraca. Na taj nacin odred bi djelovao na cijeloj
slobodnoj teritoriji Kozare. Odred bi širio svoj uticaj preko rijeke Sane i pruge Prijedor-Banja Luka.
Formirano je jedinstveno rukovodstvo, štab jedinstvenog partizanskog NO odreda za cijelo podrucje
Kozare. Za prvog komandanta toga jedinstvenog partizanskog NO odreda na Kozari postavljen je dr
Mladen Stojanovic, a za politickog komesara Osman Karabegovic. Od toga trenutka osnivanja
jedinstvenog štaba svi dotad osnovani odredi (prijedorski, lješljanski, dobrljinski, baljski-kostajnicki,
dubicki, oružane grupe i jedinice) bili su podredeni jedinstvenom štabu partizanskog NO odreda za
cijelu teritoriju Kozare. Odluceno je da se formira jedan pokretni odred za djelovanje na širem
podrucju i van terena Kozare i da se brže naoružavaju formirane jedinice. Usvojeno je da se ide na
daljnje razvijanje seoskih odbora kao novih organa vlasti. Poseban zadatak bio je stvaranje partijskih
celija i organizacija SKOJ-a.
Jacina partizanskih snaga iznosila je oko 150 ljudi, naoružanih puškama. U glavni jedinstveni
partizanski NO odred su dotadašnji odredi poslali po jednu manju desetinu odabranih boraca. Tako je
ubrzo postrojen jedinstveni partizanski NO odred od 40 riaoružanih boraca u selu Velikom Palancištu.
Sa tog mjesta, sa razvijenom crvenom zastavom, Odred je krenuo po slobodnoj teritoriji Kozare. U
selu Marinima, u prisustvu boraca Odreda, održan je veliki narodni zbor. Odred je došao na Balj i tu je
održan zbor. Govorili su komandant jedinstvenog partizanskog NO odreda doktor Mladen Stojanovic,
politicki komesar Osman Karabegovic i Ranko Šipka (275, 95).
Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu obracao se radnicima, seljacima, i gcadanima Bosne i
Hercegovine jezikom i duhom njihove istorije kada je u avgustovskom proglasu 1941. godine pisao:
»…Nije ovo prvi put da morate stati na branik svoje zemlje i slobode pred navalom njemackih
osvajaca. Zar se ne sjecate, narocito vi stari ljudi, onih teških krvavih borbi u kojima ste davali
divljenja dostojan otpor tudinskom, njemackom i austrijskom jarmu, tokom tridesetih godina prije
svjetskog rata?…Sjetite se tih teških dana, tih herojskih podviga, one odlucnosti i spremnosti za otpor
tudinu i zadojite tim duhom srca vaših sinova i kceri.Ovaj isti naš stari, vjekovni neprijatelj, porobio je
i opljackao ne samo našu zemlju nego i skoro cijelu Evropu…Snažni narodni ustanci zahvatili su vec i
sve zemlje Jugoslavije.Braco Muslimani! Znate li vi za sramne pokušaje bijednih sluga Htilera, mrskih
izdajica hrvatskog naroda-ustaša da vas zavade sa srpskim narodom?…Nemojte casiti više ni casa, vec
se prikljucujte velikoj oslobodilackoj vojsci Bosanaca i Hercegovaca, pomažite tu vojsku jer ona
donosi oslobodenje za sve Muslimane, za sve Hrvate i za sve Srbe. Braco Hrvati! Bijedni agent Hitlera,
prljavi izdajnik hrvatskog naroda razbojnik Pavelic, sa svojom ustaškom bandom sramoti casno
hrvatsko ime…Ne oklijevajte ni casa, jer znate da je svako oklijevanje izdaja prema narodu. Uzmite svi
hitnog ucešca u oružanim borbama bosansko-hercegovacke oslobodilacke vojske. Braco Srbi! Nije
vam ovo prvi put da preživljujete strašnu Golgotu stradnja i mucenja. Na hiljade mucenih,
izmrcvarenih i pobijenih srpskih seljaka vapiju za osvetom. Ali nemojte, braco Srbi, nasjesti pa-klenoj
namjeri njemackih osvajaca i njihovih prljavih slugu ustaša koji žele da izazovu razdor i mržnju izmedu
vas, Muslimana i Hrvata …Ne vjerujte lažima, braco Srbi, vec još snažnije pritisnite neprijatelja da u
zajednici sa Muslimanima i Hrvatima ocistite zemlju od domacih izdajni-ka i prljavih sluga Hitlera,
obicnih zlikovaca-ustaša!« (Proglas PK KPJ za B i H narodu Bosne i Hercegovine od avgusta 1941.)
(275, 43).
Narod Kozare je shvatio da jedino zajednickom borbom može odbraniti svoj opstanak i izvojevati
oslobodenje zemlje, koju su porobili fašisticki okupatori (275, 44). Narod Potkozarja i Kozare shvatio
je poziv Partije i tome pozivu odazivao se široko i odlucno.
Mladen i njegovi drugovi su svojim pregalaštvom kod masa podizali vjeru u Komunisticku partiju kao
u svog pouzdanog celnika u sudbonosnom trenutku kada je oko njega carovala buržoaska nacionalna
izdaja, a obijesni okupatori prijetili mu istrebljenjem i uništenjem (275, 44).
Medu najznacajnijim organizatorima ustanka, sa najvecom popularnošcu u narodu na Kozari, u
narodu cije slobodarstvo vijekovima nije prestajalo, nego je iz životne stvarnosti prelazilo u tradiciju i
iz tradicije u stvarni nacin života, bio je doktor Mladen Stojanovic. Njegov predani, hrabri i
požrtvovani rad u ustanku ucinio je da je Mladen Stojanovic u svijesti naroda Potkozarja i Kozare
izrastao u krupnu figuru narodnooslobodilacke borbe, kojoj je svojom neiscrpnom maštom narod
dalje dodavao najbolje odlike i crte svoga izvornog karaktera. Narod je iznjedrio KPJ iz srca i uma
svoga bica, a ona je, nastavljajuci najvrednije narodne tradicije, umjela da mu u licu takvih odanih
boraca, kao što je bio Mladen Stojanovic (i toliki drugi komunisti i patrioti), podigne i daruje istinske
neimare, pouzdane predvodnike i beskrajno hrabre stjegonoše njegove slobode.
Legenda Vase Pelagica pocela je da se stvara na Kozari u ustanku 1875. godine. Legenda Mladena
Stojanovica rodena je na Kozari u ustanku 1941. godine.
Veliki znacaj za ustanak na Kozari imalo je osnivanje odbora po selima. Dušan Pejinovic u svom
sjecanju kaže da je još u avgustu 1941. godine pozvan narod u školu u Citluku da se izabere odbor
sela Citluk. Kasnije su izabrani odbori u Strugovi i Pobrdanima. Ovi odbori imali su po tri clana i
obavljali su sve poslove koje su u drugim selima obavljali povjerenici. Izbor prvih organa narodne
vlasti izvršen je u više sela istovremeno. Avgusta 1941. godine u selu Marini birani su prvi odbornici
za sela Gornja Dragotinja i Marini. Na skupu, kada su birani odbornici, govorio je dr Mladen
Stojanovic: »Narodni odbori su narodna vlast koja se bira iz naroda i treba da rade poslove koje
zahtijevaju ratni uslovi«. Prvi odbori nazivani su narodni odbori, a nešto kasnije narodnooslobodilacki
odbori. U istom mjesecu (avgustu 1941) izabrani su odbori u selima: Brezicani, Jutrogošta, Crna
Dolina, Gornji Jelovac, V. Palancište, G. Garevci, Božici, Jaruge i dr. (275, 502)
Seoski narodni odbori birani su na podrucju sreza Prijedor istovremeno kad i u srezu Bosanska
Dubica. U seoske narodne odbore birano je 3-9 odbornika (275, 502).
Kad su formirane partizanske cete, tada se u selima demokratskim putem vršio izbor vlasti, koji se
zvanicno nazivaju narodnooslobodilacki odbori. Tako je na sektoru dobrljinskog fronta izabran odbor
na celu sa predsjednikom Mikanom Marinkovicem. Prvih dana avgusta 1941. go-dine ustanici na
sektoru Dragotinje izabrali su odbor sa predsjednikom Petrom Brdarom. U Marinima u odboru je bio
predsjednik Dušan Krneta. Izabran je i narodni sud. Odbor je bio u Meduvodu, Celebincima,
Mirkovcu… U selu Gornjem Jelovcu formiran je odbor za snabdijevanje sa predsjednikom Stevom
Bokanom. U Palancištu je bio odbor na celu sa Boškom Simatovicem. Odbor je organizovao kuhinju i
spremanje hrane za ustanike na frontu, sakupljanje ljetine, vršidbu i mljevenje žita. U selima na Balju
su imenovani odbornici. Komandant pozadine bio je Dušan Stojnic. On je radio na organizovanju
odbora u selima. U selu Gornjoj Dolini u pr-vim danima ustanka formiran je odbor sa predsjednikom
Stojanom Munjizom. To su bili prvi zaceci narodne vlasti.
Formiraju se rezervne cete i brinu o obuci. One pomažu partizanske jedinice u prekopavanju puteva,
rušenja mostova, izradi prepreka na Rudickoj cesti, rušenje pruge Kostajnica-Prijedor, u evakuaciji
ranjenika i prenošenju plijena, kao i u popunjavaju partizanske jedinice novim borcima.
U izvještaju Zdruga 17. avgusta 1941. godine stožeru ministarstva domobranstva stoji: »… Prilikom
akcija protiv pobunjenika ubijeno je isto u borbi sa pobunjenicima, što strijeljano (poubijano) i to:
u kotaru Bosanski Novi, Kostajnica i Bosanska Krupa oko 2000 ljudi;
u kotaru Sanski Most oko 3000 ljudi;
u kotaru Prijedor oko 1500 ljudi;
u kotaru Banja Luka oko 500 ljudi;
u kotaru Bosanski Petrovac oko 1000 Ijudi;
u kotaru Kljuc, Vraclav Vakuf i Jajce oko 2000 ljudi. Svega 10.000 ljudi« (275,75). To isto tvrdi
komandant polubataljona njemacke 718. divizije u svom izvještaju 8. avgusta 1941. godine svojoj
komandi u Zagrebu. (404,213).
Polovinom avgusta 1941. godine ustaška glavna komanda pripremala je ofanzivu širih razmjera,
angažujuci sve raspoložive snage koje je mogla odvojiti, ukljucujuci i mjesne vojne garnizone, ustaške
i policijske odrede. Ofanziva u kojoj su angažovana 22 bataljona pješadije, ojacana artiljerijorn,
avijacijom i tenkovima, bila je planirana u dvije etape. Predvideno je da se u prvoj etapi ocisti Kozara.
Zapovjednik 3. hrvatske oružnicke pukovnije pukovnik Novak piše zapovjedništvu 4. hrvatske
oružnicke pukovnije u Sarajevu, 18. avgusta 1941. godine, sljedece: »Cetnicka akcija, koja je zapocela
na podrucju ove pukovnije 26. jula 1941. godine, uprkos preduzetih mjera za njeno ugušenje, još i
dalje traje…Zahvaljujuci gerilskom nacinu vodenja borbe, gorovitosti i pošumljenosti terena, gdje se
pobunjenici zadržavaju, te teškom pristupu k istim uslijed neprohodnosti terena i slabih puteva,
nadalje, zahvaljujuci dobrom poznavanju terena i podršci na koju nailazi kod gorko-istocnog življa,
cetnicka-komunisticka pobuna na terenu ove pukovnije nije mogla do sada biti likvidirana (275, 93).
Naše snage još uvijek nisu toliko jake da bi se na svakom mjestu pojave pobunjenika mogle sa istim
uhvatiti u koštac, vec su prinudene na povlacenje« (275, 93).
18 avgusta 1941. godine okupator je sa koncentrisanim ustaško-domobranskim i žandarmerijskim
snagama, ukljucujuci i bataljon Nijemaca iz Banje Luke, ukupno sa oko 10.000 vojnika, napao
jednovremeno iz Prijedora, Svodne, Dobrljina, Bosanske Kostajnice i Bosanske Dubice na oslobodenu
teritoriju Kozare. Ustanicki odredi vodili su borbu protiv daleko nadmocnijih snaga neprijatelja.
Ustaše, domobrani, žandari i Nijemci su prodrli na oslobodenu teritoriju, izvrišili zlocine nad
narodom, a pljackali stoku i živežne namirnice, popalili jedan broj kuca i stogova pšenice pripremljene
za vršidbu, a zatim se povratili u garnizone. Jedinstveni partizanski NO odred na celu sa dr Mladenom
Stojanovicem kretao se sa Balja prerna dubickom frontu. Na putu ka Mededi, saznavši da neprijatelj
iz Prijedora napada taj front, odred je ubrzanim maršem krenuo za Veliko Palancište. U stvari, pocela
je Rumelova ofanziva na slobodne teritorije Bosanske krajine, ciji je jedan dio snaga poceo da vrši
cišcenje terena naliniji Bosanski Novi-Prijedor-Kozarac (275, 95). To je bio pocetak prve neprijateljske
ofanzive na podrucju Kozare.
Odredena grupa potpukovnika Neubergera napada ustanicke snage na podrucju Dubica-Kostajnica-
Novi-Prijedor i pokušava da obezbijedi prugu. Ona pokušava da ocisti okolinu rudnika Lješljani,
prostor južno od Dubice i okolinu Volinja. Ustanici na Kozari nisu cekali skrštenih ruku. Uništavali su
neprijatelja, rušili njegove komunikacije i objekte.
19avgusta 1941. godine udarna desetina se nalazila u zasjedi kod sela Orlovci na drumu Prijedor-
Kozarac. Iznenada se pojavio njemacki kurir na motociklu. Rade Kondic ga je prvim hicem iz puške
ubio i zaplijenio pušku i motocikl. Motociklista se zvao Ehlers Jullus, njemacki podoficir. To je prva
puška koju su kozarski partizani skinuli sa pripadnika Hitlerovog »Vermahta« (11,42).
20 avgusta 1941. godine grupa ustanika napala je neprijateljsku stražu kod željeznicke stanice Svodna
i pokidala telefonsku liniju. Sutradan ustanici su vodili borbu s njemackom pješadijom i ustašamadomobranskom
artiljerijom na liniji Kozarac-Svodna. Neprijatelj se povlacio u Prijedor. Vodene su
borbe s neprijateljskom vojskom kod Mrakodola, koja je prisiljena da se povuce u Kostajnicu.
Željeznicki most preko Une kod sela Donje Vodicevo ustanici su digli u vazduh i porušili dio pruge.
Odmazda neprijatelja, sracunata da zastraši stanovništvo i odvoji ga od ustanika, bila je drasticna:
masovni pokolji na Kozari od 2. do 20. avgusta 1941. godine, prvo u gradu Prijedoru,
a zatim u selima prijedorskog i bosanskonovskog sreza. Medu sedam hiljada ubijenih nalazilo se i 168
djece. Bila je u toku prva neprijateljska ofanziva, kako ju je nazvao narod Kozare.
Najtragicnije je bilo na Balju. Tamo su Milošu Bajalici odveli cijelu porodicu u Bosansku Kostajnicu. Taj
cestiti komandant Balja je nasjeo nekom oficiru, poznaniku još od rata. Ubili su ga na zvjerski nacin
(275, 98).
( Miloš Bajalica je bio austrijski vojnik koji se predao Rusima 1917. godine i ucestvovao je u
okupatorskoj revoluciji. Dobrovoljno je otišao na Solunski front 1918. godine i borio se za ujedinjenje
Jugoslavije. On je 1937. godine kao komunista osuden je na robiju od 12 mjesecima, a njegov brat
Tomo, takode komunista, na 18 mjeseci. U istrazi ce Miloš poslije hapšenja, prkoseci policiji i
žandarmeriji. ispricati sve što zna, što je radio i zašto je baš tako radio. Miloš Bajalica bio je
organizator ustanka 1941. godine. Miloš Bajalica u pismu ustašama iz sela Bacina izmedu ostatog
piše: »Da bi sprijecili bratoubilacku borbu, mi, radni narod Bosanske krajine. obracamo se vama da ne
budete oružje u rukama hitlerovskih placenika koji su u ime hrvatskog naroda cinili i cine zlodjela za
koja ne pamti povijest covjecanstva… Bili smo primorani, mi radni narod, radnici i seljaci latiti se
oružja. Bili smo primorani obracunati se jednom za uvijek sa neprijateljem ne samo Srba nego i
neprijateljem poštenog i cestitog hrvatskog i muslimanskog svijeta. Mi znamo da pod mnogim
ustaškim odorama kucaju srca radnika i seljaka koji su, ne vidjeci zle namjere vodstva hrvatskog
pokreta, ušli u taj pokret. Mi se borimo pod crvenom zastavom koja ne razdvaja, koja nosi opšte
zajednicko dobro cijelom covjecanstvu i traži covjeka u covjeku, Pozivamo vas da bacite necasno
odijelo sa vašega poštenog srca koje je takode poteklo od radnicke klase koja danas vodi borbu«
(404, 335). U prvim ustanickim danima postao je »Komandant Balja« i u pismu seljacima sela Bacine,
obucenim u ustaške uniforme, potpisuje se kao komandanl baljskog komiteta«, tražeci od ovih
seljaka da predaju oružje mirnim nacinom napominjuci im da nece moci da sprijeci svoje drugove da
ne predu Unu i izvše pokolj, a što on ne može dozvoliti »jer sam odlican prijatelj i drug jednomišljenik
vašega Stevana Cipre i ne bih mogao dozvoliti i podnijeti da mi on prebaci zašto sam dozvolio da
njegovo selo i ljudi stradaju«. Na avgustovskoj knežickoj konferenciji vodama ustanka ce predložiti
da traže pomoc od Crvene armije i Staljina.Ustaški krvoloci su mu odveli ženu i šestoro djece.
Prihvatio je da se sastane u Bacvanima sa domobranskim satnikom, Falatovicem, dobrim
poznanikom, i da pregovara o uslovima za oslobadanje porodice, Prevarom, sio je u kola i krenuo sa
satnikom za Bosansku Kostajnicu. Racunao je da ce ga parlizanska zasjeda, koja je bila postavljena na
tome putu, osloboditi i satnika zarobiti i kao zamjenu za njega dobiti ženu i djecu. Zasjeda nije
shvatila njegove znakove i on je, kao voda ustanka ubijen na zvjerski nacin. Tako je završio život
austrijski vojnik, ruski dobrovoljni zarobljenik, solunski dobrovoljac, opozicionar i buntovnik
komunista i ustanik Miloš Bajalica (275,50).),
21avgusta 1941. godine Nijemci, ustaše i domobrani oko 7 sati pocinju nastupanje na liniji Kozarac-
Svodna prema planini Kozari. U neprijateljskim dokumentima piše: »Naše topništvo porušilo je i
zapalilo veliki broj kuca u selima Palancište Veliko i Malo i jedan dio u Crnoj Dolini, kotar Prijedor.
Akcija je vodena do 18 sati istog dana, kad se vojska povukla u Prijedor, ostavivši za sobom straže«.
Tako je otpocela akcija cišcenja Kozare od »komunistickih pobunjenika.«
Tokom iducih dana na tom sektoru vodile su se uporne borbe. Slicne borbe vodene su prema
Bosanskoj Kostajnici i Dobrljinu.
22avgusta 1941. godine oko 15 casova ustanici su kod sela Mrakodola razbili neprijateljske snage
jacine oko jedne cete, koje su se poslije toga povukle u Kostajnicu.
22. avgusta 1941. godine cetiri ustaška i domobranska bataljona, ojacana manjim
njemackim dijelovima, napadom iz Prijedora, Lješljana, Blagaja, Dobrljina, Kostajnice i Dubice probili
su frontove kozarskih ustanika, zauzimali sela ispod Kozare i u njima izvršili brojna ubistva, pljacke i
paljevine sa ciljem zastrašivanja stanovništva.
Ustanici su se prebacivali i napadali saobracajnice kojim neprijatelj dovlaci snage. Tako su nocu
izmedu 22. i 23. avgusta 1941. godine u 1 cas odred sastavljen od boraca rudara Lješljana i Dobrljina
sa Josipom Mažarom Šošom, u sadejstvu jedinica Banijskog odreda, napali stanicu Volinju u namjeri
da uništi vijadukte, željeznicki most preko Une i onesposobe prugu Sunja-Banja Luka, kao i vojnicke
magacine u Volinji. Oklopni njemacki voz onemogucio je izvodenje ove zamisli. U borbi koja je
vodena cijelu noc ucestvovao je i odred njemacke vojske koji se nalazio u oklopnom vozu na
željeznickoj stanici. Ranjena su tri domobrana i natporucnik.
23. avgusta 1941. godine grupa od 40 ustanika digla je željeznicki most u vazduh i porušila
dio željeznicke pruge kod sela Ravnice na pruzi izmedu Dobrljina i Bosanskog Novog i tako
onesposobili prugu.
23. avgusta 1941. godine mineri Milan i Ratko Stupar iz Prusaca i Ilija Garaca iz Svodne, borci
lješljanskog odreda, porušili su strižanski most na željeznickoj pruzi Dobrljin-Bosanski Novi (275,172).
Saobracaj je bio obustavljen 5 dana.
U borbama protiv ustanika u toku mjeseca avgusta 1941. godine oko podrucja Kozare okupator i
domaci izdajnici koncentrisali su oko 10.500 ustaša, žandara, domobrana i Nijemaca (275,130). Od
18. avgusta borbe izmedu ustanika i okupatora i izdajnika vodene su svakog dana. Vecinom bi
neprijateljska vojska iz garnizona napadala izjutra i napredovala do poslije podne, a uvece bi se
povlacila na polazne položaje.
U toku 22. i 23. avgusta 1941. godine je došlo do jakih sukoba gotovo na svim ustanickim položajima
oko Kozare. Ustanici su se odupirali daleko nadmocnijim neprijateljskim snagama i nanosili im
gubitke, ali su se morali i povlaciti zajedno sa narodom prema grebenu Kozare. Starci, žene i djeca
napuštali su kuce i sklanjali se u šumu jer su ustaše palile i ubijale sve odreda. Ustanici se nisu
demoralisali. Neki ustanici sa konjem i sjekirama ostajali su na položajima iako je neprijatelj tukao
topovima.
23. avgusta 1941. godine stišala se obostrana vatra. Otpor ustanika je popustio, ali neprijatelj nije
produžio nastupanje vec se zadržao na padinama Kozare, zauzeo potkozarska sela i obezbjedivao
komunikacije koje vode prema Kozari. Neprijatelj je palio sela. Oko Kozare su se dizali do neba veliki
plameni jezici. Šuma je bila puna izbjeglog naroda.
U Biltenu Glavnog štaba narodnooslobodilackih partizanskih odreda Jugoslavije, broj 3. od 26.
avgusta 1941. godine, zabilježena su zlodjela ustaša oko Prijedora. Istice se da su ustaše pobile oko
Prijedora 650 žena i djece (404,212). Ova prva neprijateljska ofanziva bila je zaista prvo vatreno
krštenje naroda Kozare.
Ocuvano je jedinstvo vojske i naroda. Svima je jasno da se sa frontalnim nacinom ratovanja nece
moci izdržati.
»Sjecam se tih izuzetno teških, dramaticnih i mucnih situacija, kada smo se odljepljivali, odvajali od
fronta, tj. napuštali frontove. Knešpolje i svu ostalu slobodnu teritoriju je obavijao plameni obruc.
Takvi prizori ostaju u nama kroz cijeli život. A narocito oni nocni plamsaji tog vatrenog obruca, u
kojem su gorjele kuce i imanja mojih drugova, ubijani žene i djeca, starci i majke njihove, a mi se
povlacili ko u Pastirevo, ko na Balj, ko na Vranovac, ko u Planinici i u Kozaru«, piše Joco Marijanocic
(275,97).
Odred lješljanskih rudara podijelio se u dvije grupe. Na Karanu su ostali borci koji nisu bili voljni da
idu u Kozaru, pa im je Šoša naredio da se ne razilaze. Drugi borci odreda otišli su sa Šošom na Kozaru i
ulogorovali se na Mednjaku. To ce biti poslije Prva ceta (275,98).
Jedni borci s Balja su se povukli na Balj i oko Paleža, a drugi oko Mrakodola, gdje su vecinu grupe
sacinjavali braca Muharemi. Od ova dva odreda formirace se kasnije tzv. Baljska, odnosno Cetvrta
ceta.
Obrad Stiševic piše: »Prvo je formiran Baljski vod, koji je bio u sastavu 3. karanske cete, a tek kasnije
ceta.«
Ustanici dubickog fronta takode su se podijelili u dvije grupe. Oni sa sektora lijevo od ceste Knežica-
Dubica okupili su se na Vranovcu. Ostali borci otišli su sa Boškom Šiljegovicem i Milošem Šiljegovicem
i u Kozari na Vitlovskoj stvorili logor. Njima se brzo pridružio i odred sa Vranovca. Tu ce se od ovih
boraca formirati Druga ceta.
Na Vitlovskoj su se okupile snage jedinstvenog odreda i ustanici sa prijedorskog fronta. Odluceno je
da se te snage podijele u dva odreda. Jedan sa štabom koji ce se povuci duboko u Kozaru, a drugi koji
ce se povuci preko Planinice u Pastirevo. To je bilo 25. i 26. avgusta 1941 godine. Odred koji je krenuo
u Pastirevo imao je oko 30 boraca. Imao je štab u sastavu: komandir Žarko Zgonjanin, zamjenik
Mlado Obradovic, politicki komesar Ivica Marušic Ratko, sekretar partijske celije Joco Marijanovic.
Ovaj Odred sa Zgonjaninom na celu krenuo je na Karan. Odred sa štabom, na celu sa Mladenom
Stojanovicem i Osmanom Karabegovicem, otišao je prema Lisini (275,100).
Prilikom napuštanja frontova partizani na Kozari su ocuvali moralno-politicko, organizaciono i idejno
jedinstvo.
28. avgusta 1941. godine prijedorski, Iješljanski, dobrljinski i dubicki odred su se povukli u Kozaru.
Oko šume Balja ostao je kostajnicki (baljski) odred. Jedan dio prijedorskog odreda na celu sa
Zgonjaninom stigao je na region Karana. Odredi koji su se povukli u Kozaru razmjestili su se i to:
Prijedorski na Kaminskoj kosi oko 2, 5-3 km od Lisine; Dubicki na Vitlovskoj kosi iznad sastavaka rijeke
Mljecanice i rijeke Gracanice; Dobrljinski i Lješljanski odred, koji je došao sa Šošom, na kosi Mednjak,
više rijeke Mljecanice. Uspostavljene su veze izmedu odreda i organizovani logori.
Tako su se krajem avgusta 1941. godine, po naredenju štaba jedinstvenog partizanskog NO odreda,
svi ustanicki odredi, osim baljskog, povukli u planinu Kozaru. Obrad Stišovic piše: »Treca ceta je ostala
u Pastirevu.«
U Prijedoru i okolini ubijeno je 5000 stanovnika, u Bosanskoj Kostajnici 4000, u Bosanskoj Dubici i
okolini 2000 (275,109), (404,197-199), (215,43). Front oko neprijateljskih garnizona je napušten radi
prolaska na partizanski nacin ratovanja. Zadatak je bio da snage neprestano napadaju i nanose
gubitke neprijatelju, a manevrom da ne dozvole neprijatelju da im nanese poraz,
U drugoj polovini avgusta 1941. godine u Bosanskom Novom, prilikom rasturanja letaka »Braco
Muslimani«, provaljena je omladinska organizacija i uhapšeno oko 20 omladinaca.
U julu i avgustu 1941. godine na razne nacine ubijeno je preko 7000 ljudi u Sanskom Mostu, Starom
Majdanu, Ljubiji i okolini. Drastican primjer ustaškog zlocina i stradanja je stradanje 12 clanova
porodice Jandrica iz Citluka. Jedanaest zaklanih je gorjelo u svom domu, a dvanaesto je, cuvši plac
djeteta, u oganj dobrovoljno ušlo. Bila je to majka. Na spomeniku piše: »Ovdje po-civaju ostaci
familije JANDRICA: Ðuja r. 4. V 1875, Sava r. 10. I 1878, Mika r. 10. X 1898, Ruža r. 25. II 1898, Milena
r. 28 X 1912, Mirko r. 27. I 1922, Radosava r. 15. 1 1923, Vukosava 20. 8 1925, Sava r. 19. X 1926,
Ljuba r. 8. 3 1937, Vukašin 15. 8 1938, Ruža r. 10. 5 1941. Poklani i spaljeni od ustaša 30. 8 1941.«
Danas su svjedoci tih zlodjela mnoga groblja i spomenici palim žrtvama terora (215,43). To je
ustanovila državna komisija za utvrdivanje zlocina okupatora i njegovih pomagaca u svom saopštenju
broj 85 iz 1946. godine.
U mnogim krajevima NDH prvih mjeseci javljale su se »divlje ustaše« koje su se isticale zvjerstvima
nad srpskim življem. To su bile naoružane grupe mještana, sastavljene od najgoreg ološa, razbojnika i
kriminalaca, koje su okupili oko sebe ustaški rukovodioci (stožernici, logornici, tabornici i zbornici) i
zajedno sa njima ucestvovali u istrebljenju Srba.
Prema izjavi Slavka Kvaternika krajem avgusta 1941. godine »divljih ustaša« je bilo oko 30.000, od
kojih više od polovine u Bosni i Hercegovini. (Izjava Slavka Kvaternika, Arhiv VII k, 9, rg. br. 6/2-1,
strana 50), (275,135).
Ali, vec od prvih dana postojanja NDH, a narocito od jula 1941, ustaše nailaze na nesavladive teškoce
i probleme u sprovodenju davno utvrdenih planova. Ustanak naroda Kozare pod rukovodstvom
Komunisticke partije i organizovana borba vodena pod parolom bratstva i jedinstva, kao i brzo
oslobodenje gotovo svih sela Kozare, zakrcilo je puteve u sprovodenju okupatorsko-ustaške politike
(275,112).
Ofanziva je završena koncem avgusta 1941. godine. Koncem avgusta 1941. godine na Kozaru su došli
španski borci Obrad Stišovic, Anton Glavicek1 (164,31). Po njihovom dolasku u oktobru 1941. godine
formiran je Okružni komitet KPJ za Kozaru.
9. septembra 1941. godine u Banjoj Luci održana je okružna skojevska konferencija. Prisustvovalo oko
80 omladinaca.
10 septembra 1941. godine održano je vojno-politicko savjetovanje na Lisini (najveci vrh Kozare). Na
drugom mjestu se tvrdi da je to bilo na Kominskoj kosi u kolibi Rade Vuckovca, zvanog Gležnjica2, a
neki da je to bilo na Trojsi. (404,233).
1) Dolazak španskih boraca na Kozaru. Obrad Stišovic piše sljedece: »Došli smo u Zagreb.
Ja sam u Zagrebu živio llegalno oko 15 dana cekajuci raspored i dokumente, jer smo u Zagreb stigli
bez dokumenata. Svaku vece smo rasporedivani na konak na drugo mjesto. Ja nikoga nisam znao kod
koga sam spavao. Veza mi je najcešce uvece bila drugarica Anka Berus. Zadnju
vece pred moj odlazak iz Zagreba na vezu je došao drug Vlado Popovic, takode španski borac. On mi
je saopštio da sam od strane CK KPJ odredeno da idem na Kozaru u Bosansku krajinu. Prilikom
saopštavanja moga rasporeda, koga sam primio sa velikom tugom, jer sam ocekivao odlazak u svoj
rodni kraj Ivanjicu, Cacak ili Užice, ali sam rasporeden u Bosansku krajinu.
Odluku Partije sam ipak prihvatio bez pogovora, jer se tada tako postupalo i sve odluke Partije
izvršavale dosljedno i bez pogovora. Na ovom sastanku u Zagrebu drug Vlada Popovic mi je predao i
licno »ispravna« dokumenta i to: 1) dozvolu za odlazak u Prijedor, izdatu 17.VIII 1941 godine u
Zagrebu; 2) legitimaciju sa mojom fotografijom i sljedecom sadržinom:
Prva strana Na prvoj strani je bila moja slika a iznad nje je pisalo »važi do 31. XII 1941. godine«. Ispod
fotografije je rucni potpis Bakša Stjepana.
Druga strana: »Direkcija pošta. telegrafa i telefona Zagreb. rg. broj 168
Legitimacija za vožnju sa besplatnom kartom za vršenje telegraf. telefon. tehn. službe. Prezime i ime:
Bekša Stjepan. Zvanje-zanimanje: praktikant tehnicar, ustanova: 11 tehn. l.p. sekcija izdala: U
Zagrebu, linc 8.VI 194l. godini:. Scl ustanove ing. (potpis necitak). Nezavisna država Hrvatska, okrugli
pecat 1941, potpis kao i gore.
Treca strana: Mjesto za produžetak važnosti legitimacije. Originalna legitimacija nalazi se sada u
Narodnom muzeju u Cacku. Kod mene je fotokopija ove legitimacije.
Vlado Popovic. Kad mi je dao isprave, Vlado Popovic mi je dao i nešto novca, saopštio javku i nacin
povezivanja sa partijskim kurirom u Sunji Rarhom Ramicem, koji ce me odvesti iz Sunje do Prijedora.
Sa Ramom Ramicem sam lako vezu ustanovio, jer je vidno nosio u džepu ugovoreni znak, novine cije
je prvo slovo u naslovu bilo prekriženo mastilom. Rekao sam javku, a on mi je odgovorio. Pitao me je
u kojem vagonu sjedim i rekao da se vratim na svoje mjesto. Kasnije je on došao i pricali smo o
nevažnim stvarima kao starom poznaniku. Saopštio mi je da ga u Prijedoru tražim kad se skinemo iz
voza. U Prijedor smo stigli 18. avgusta 1941. godine. Prošli smo kroz željeznicku stanicu u Prijedoru i
vani ispred stanice u hladu cekao nas je drug Muharem Suljanovic, sekretar- Sreskog komiteta KPJ za
Prijedor, koji je radio u trgovini kod Gašica. Ramo je prošao pored njega, nešto mu rekao i produžio.
Suljanovic me je prihvatio i odmah rekao: »U nezgodno ste vrijeme stigli. Ovdje je kaznena
ekspedicija i sve kuce pretresa. Vjerujem da kucu u kojoj je smješten njemacki komandant nece
pretresti, jer je cuva njemacka straža. U toj kuci biceš i ti smješten. Ja sam spavao u sobi na spratu. To
je kuca Pele Glamocanina u Prijedoru na glavnoj ulici. U vecoj sobi je spavao njemacki komandant, a u
manjoj je sa drugom. Kucu je cuvalo 6 stražara, i to: dva na ulici ispred kuce, dva pozadi u dvorištu
kuce i dva stražara na stepenicama. Kada je otišla kaznena ekspedicija prema Sanskom Mostu, došao
je kod nas drug Suljanovic izveo nas iz kuce i prošetao gradom do mosta i natrag. U Prijedoru sam
ostao 6-7 dana dok nije uspostavljena veza sa Kozarom, odnosno dr Mladenom Stojanovicem. Kod
nas je došao drug Suljanovic i rekao da se spremimo i da krenemo u Kozaru »da vidimo šljive one su
vec zrele«. Oko 11 sati krenuli smo iz Prijedora za Kozaru, kratko se zadržali u bašci-šljiviku Gašica. a
odatle krenuli u Lamovitu. Do Lamovite me je ispratio drug Suljanovic i u školi predao kuririma koji su
me odveli u Kozaru kod dr Mladena. U Lamovitoj sam se rastao sa Suljanovicem i bratski izljubio kao
da sam znao da nam je to posljednje videnje. Drug Suljanovic je kasnije uhapšen i u Zenickom logoruzatvoru
ubijen. Vijest o smrti druga Suljanovica sam primio sa velikom tugom, jer je bio divan drug,
hrabar i odani komunista u borbi protiv okupatora i njegovih slugu.
Tako sam ja sa kuririma oko 25. avgusta 1941. godine stigao na Kozaru kod dr Mladena Stojanovica.
Preko Rame Ramica i druga Muharema Suljanovica na Kozaru su još došli: Ivica Marušic – Ratko i
Braco Nemet, oba iz Zagreba. Pri rastanku sa Ramom u Prijedoru rekao mi je da je Marušica ispratio
na Kozaru i da ga pozdravim ako ga trefim. Pozdrave sam Ratku isporucio cim sam stigao na Karan u
cetu.«
Ovako su španski borci stizali na Kozaru.
10. septernbra 1941. godine na Lisini (vrh planine Kozare), pod rukovodstvom štaba 2. partizanske
cete, za Bosansku krajinu održano je šire vojno-politicko savjetovanje na kome je razmatrana situacija
poslije napuštanja frontova, izvršena reorganizacija jedinica (umjesto pet partizanskih odreda
formirana prijedorska, dubicka i novsko-lješljanska partizanska ceta) i puna preorijentacija na
partizanski nacin ratovanja, a štab cete se preimenovao u 2. štab cete (nešto kasnije u štab Kozarskog
NOP odreda).
2) Obrad Stiševic, piše da je savjetovanje održano u kolibi Rade Vuckovica.
Borci iz partizanske grupe na Lisini rasporedeni su po cetama. Stab odreda. imao je manje osiguranje
i.kurire.
Štab jedinstvenog partizanskog NO odreda na celu sa komandantom doktorom Mladenom
Stojanovicem i komesarom Osmanom Karabegovicem rukovodio je vojno-politickim savjetovanjem
kome su prisustvovali predstavnici svih odreda sa Kozare. Savjetovanju su prisustvovali i španski
borci, koji su stigli tih dana preko Zagreba na Kozaru, Obrad Stišovic i Anton Glavicak. Analizirana je
situacija poslije ofanzive. Na ovom vojno-politickom savjetovanju poslije raspuštanja frontova
kozarski partizani donijeli su odluku o formiranju ceta i usvojili taktiku partizanskog nacina ratovanja
(275,98). Izvršena je reorganizacija jedinica odreda. Dopunjen je štab jedinstvenog kozarskog
partizanskog odreda: komandant dr Mladen Stojanovic politicki komesar Osman Karabegovic,
zamjenik komandanta Josip Mažar Šoša, zamjenik politickog komesara Boško Šiljegovica. Za
omladinskog rukovodioca odre-da postavljen je Vladimir Nemet, poznat kao Braco Kozarcanin.
Donesena je odluka da se od tadašnjih pet manjih partizanskih odreda formiraju tri partizanske cete
(prijedorska, dubicka i novskolješljanska) jedinstvenog kozarskog partizanskog NO odreda.
Tako je od Dobrljinskog i Lješljanskog odreda formirana Prva (Prijedorska) ceta. Za komandira
postavljen je Milorad Miljatovic, a za politickog komesara Mico Šurlan, za zamjenika komandira
Veljko Stojakovic i za zamjenika politickog komesara Dušan Misiraca. Od Dubickog odreda formirana
je Druga (Dubicka) ceta. Komandir cete bio je Miloš Šiljegovic, politicki komesar Nikola Luketic. Prvi
komandir druge cete bio je Josip Mažar Šoša – piše Obrad Stišovic. Od dijelova Prijedorskog, Baljskog i
Dobrljinskog odreda formirana je Treca, Novsko-lješljanska ili Karanska ceta. Za komandira je
postavljen Ivica Marušic Ratko, a za politickog komesara Obrad Stišovic. Ukupno u tri cete bilo je oko
300 naoružanih boraca.
Formiranje jedinstvenog odreda i prvih ceta predstavljalo je znacajan korak u razvoju ustanka na
Kozari. Logor štaba jedinstvenog Kozarskog partizanskog NO odreda postao je na Lisini.
Logori odreda koji su nastali pocetkom septembra 1941. godine, postali su logori ceta. Za mjesec
dana izgradeni su logori ceta i štaba odreda. Logor Prve cete (Prijedorske) nalazi se od osnivanja (prve
polovine septembra 1941. godine) na kosi Mednjak, više rijeke Mljecanice. Logor Druge cete
(Dubiške) se nalazio od osnivanja (prve polovine septembra 1941. godine) na kosi Vitlovska, u rejonu
više sastavaka rijeke Mljecanice i rijeke Gracanice. Logor Trece cete (Novsko-lješljansko-karanske) se
nalazio od osnivanja (prve polovine septembra 1941. godine) prvo u šumi Velikom Pastiru, na lokaciji
Prisjeka, a zatim se premjestio u šumu Karan u rejonu Kose (Rakovica) Loncarice.
Od 10. IX 1941. godine Štab jedinstvenog Kozarskog partizanskog odreda sacinjavali su: 1. Dr Mladen
Stojanovic, komandant; 2. Josip Mažar Šoša, zamjenik komandanta; 3. Osman Karabegovic, politicki
komesar; 4. Boško Šiljegovic, zamjenik politickog komesara; 5. Vladimir Nemet, poznat kao Braco
Kozarcanin, omladinski rukovodilac Odreda
Poslije osnivanja logora pocela je sistematska intenzivna vojno-politicka obuka ljudstva. Stvorene su
partijske celije u cetama. Politicki rad bio je intenzivan. To je dalo vanredno pozitivne rezultate u
pogledu organizacionog ucvršcenja jedinica, jacanja moralno-politickog jedinstva, u obucavanju
ljudstva u rukovanju oružjem i taktici. Izvodena je svakodnevna borbena obuka sa borcima koji nisu
služili u vojsci. U ovom je znacajnu ulogu igrao Josip Mažar Šoša. Prve partizanske cete bile su
primjerni kolektivi. Snage kozarskog odreda su se potpuno sredile i ucvrstile. Partizanske cete Kozare
neprekidno su bile u organizovanim akcijama, tukle neprijatelja, otimale oružje kojim su se
naoružavali borci koji su svakodnevno pristizali. Cete nastavljaju sa partizanskim akcijama, napadima
na pojedina neprijateljska uporišta, pocev od žandarmerijskih stanica do vecih posada duž željeznicke
pruge Banja Luka-Sunja. Saobracaj na pruzi Banja Luka-Prijedor-Bosanski Novi nocu je bio potpuno
obustavljen, a danju ugrožen. Održavana je politicka nastava. Život na slobodnoj teritoriji Kozare
tekao je organizovano. Borci partizani vezani su sa narodom. Od prvih ustanickih dana Kozara je
velika kovacnica bratstva i jedinstva. Uspostavljene su cvrste veze sa pozadinom, sa mjesnim
komitetima i gradovima, kao i sa Oblasnim komitetima u Banjoj Luci. Ilegalnim kanalima, od Kozare
preko povjerenih ljudi, održavane su veze sa ilegalcima u gradovima. Tokom avgusta 1941. godine i
pocetkom septembra vezu izmedu Ðure Pucara, koji se tada nalazio u Banjoj Luci, i Kozare održavao
je Piljo Staniševic i Jusuf Selman (275,408). »Obavještenja su prenošena na konjima, a na kracim
relacijama i pješke« – piše Joco Marijanovic. Tako smo veoma brzo dobijali podatke o kretanju
neprijatelja.«
Za veze sa Kozarom, koje su išle preko Lijevce polja, jedno vrijeme koristila je partijska organizacija
Banje Luke i ured za kolonizaciju NDH, u kojem »je bio Rudi Cajavec, koji se, po sporazumu sa MK
Banja Luka, prijavio kao dobrovoljac-pilot u domobransku službu. To mu je omogucilo da sakuplja
informacije iz domobranske vojske i ostalih jedinica u gradu.« Preko ove veze u Lijevcu polju stvoreno
je više ilegalnih punktova preko kojih je banjalucka partijska organizacija održavala veze sa Kozarom,
kao što je punkt u Laktašima. Odatle je kanal išao na Kozaru (275,408).
U prvoj polovini septembra 1941. godine u Prijedoru je uhapšen sekretar MK KPJ drug Muharem
Suljanovic.
Komunisti iz ceta i u pozadini rade na daljem organizovanju i ucvršcenju narodnooslobodilackih
odbora po selima i na formiranju novih partijskih organizacija.
U prvim danima ustanka na oslobodenoj teritoriji postavljena su seoska vijeca. Poslije toga ustanicke
jedinice postavljale su seoske odbornike po selima. To su cinile i komande odreda. Medutim, u
septembru 1941. godine poslije savjetovanja na Lisini i osnivanja ceta, u vecini partizanskih sela se
drže konferencije na kojima narod bira clanove seoskog narodnooslobodilackog odbora. Za
odbornike se biraju najbolji aktivisti i pripadnici pokreta. Oni su zamijenili odbornike koji su
postavljeni od jedinica. Tako je narod birao predstavnike nove vlasti, koji su nazvani
narodnooslobodilackim odborima. Po pravilu je bilo da svaki zaselak ima svoga odbornika. Održane
su konferencije sa narodom. Na svim tim skupovima birani su narodnooslobodilacki odbori. Štabovi i
komande jedinica bile su dužne da potpomažu rad NO odbora, da rade na njihovom organizacijskom i
politickom ucvršcenju i da usmjeravaju njihov rad na najvažnije zadatke. Uzajamni odnosi vojnopolitickih
rukovodstava, partizanskih jedinica i NO odbora mnogo su doprinijeli ucvršcenju autoriteta
prvih organa narodne vlasti (11,171). Glavna briga NO odbora bila je da obezbijede vojsci ishranu,
odjecu, obucu i sve ostalo. Oni su organizovali smještaj izbjeglica i vodili brigu o porodicama boraca.
Narodnooslobodilacki odbor imao je takav ugled da je mogao podici selo u svako doba na rušenje
komunikacija, prenošenje hrane itd. Tako se uporedo sa razvojem vojnih jedinica na Kozari razvijala i
mreža narodnooslobodilackih odbora. Pokret je stalno jacao i ucvršcivao se. Kad su se odredi povukli,
ostali su odbornici po selima koji su održavali borbeni elan naroda. Ostala su zapisana imena prvih
odbornika: Koste Savica, prvog odbornika u Jelovcu; Stanka Miloševica, prvog odbornika u Mljecanici;
Rasima Golubica, prvog odbornika u Orahovoj; Vase Sadžaka, prvog odbornika u Strigovu, Nikole
Mutica u Brezicanima itd. Odbornika Ostoju Jandrica uhvatili su pripadnici crne legije. Ostoja Jandric
sa svojim hrabrim držanjem pred neprijateljem služio je za primjer drugima. Kad su ga neprijatelji
mucili, rekao je ovo: »Vi možete ubiti odbornika Ostoju Jandrica, ali ce vam se partizani ubrzo osvetiti
za sva zlodjela koja cinite«. Crnolegijaši su mu derali kožu, sjekli uši, noge, ruke. Na groznim mukama
je umro odbornik Ostoja Jandric, ali nije tražio milost od neprijatelja.
Uporedo sa narastanjem broja partizanskih jedinica i broja narodnooslobodilackih odbora, rastao je i
broj partijskih i skojevskih organizacija kako u vojnim jedinicama tako i u pozadini, po selima i vecim
mjestima.
Narocita pažnja u ovom periodu posvecena je vaspitanju omladine i stvaranju mreže omladinskih
organizacija. Održano je više vojno-politickih kurseva za omladinu, gdje su se upoznavali sa ciljevima
narodnooslobodilacke borbe.
U jednom uputstvu od 15. IX 1941. godine piše: »Komandant mjesta uz suradnju NOO vodi racuna o
ubacenim neprijateljskim špijunima i obracunava se sa njima po kratkom postupku…« (275,412).
20. septembra 1941. godine Prva i Druga ceta su položile zakletvu u dolini rijeke Mljecanice, kod
vodopada zv. »Buka«, ispod kose Vitlovske.
Tekst prve partizanske zakletve napisao je publicista Nikica Pavlic. U avgustu 1941. godine on je na
radio Moskvi cuo zakletvu sovjetskih partizana, pa ju je prilagodio uslovima partizanskih odreda u
Bosanskoj krajini. Zakletva je objavljena u listu »Gerilac« 7. avgusta 1941. godine. Njen tekst glasi:
»Zaklinjem se da iz ruku necu pustiti oružje sve dok posljednji fašisticki okupator ne napusti moju
zemlju, sve dok posljednji ustaški gad ne bude iskorijenjen.
Zaklinjem se da cu neprijatelju, koji je pomocu domacih izdajnika porobio i opljackao moju zemlju,
klao i ubijao moj narod, žene i djecu, otimao moje žito, moj trud i muku i izgonio me sa mog
djedovskog ognjišta, nanositi udarac za udarac, krv za krv, smrt za smrt.
Zaklinjem se da cu se u nemilosrdnoj borbi protiv ustaških razbojnika kaniti i cuvati od svakog
samovoljnog nasilja i osvecivanja nad mirnim stanovništvom, ženama i djecom ma koje vjere i
narodnosti bili. I Zaklinjem se da cu svugdje i uvijek zastupati misao bratstva i zajednicke borbe Srba,
Hrvata i Muslimana za cišcenje moje zemlje od zajednickog neprijatelja, protiv fašistickog okupatora i
domacih izdajnika i placenika, bili oni iz srpskih, hrvatskih ili muslimanskih redova.
Zaklinjem se da cu prije umrijeti nego odati sebe i svoje drugove i našu svetu borbu, da cu prije
umrijeti nego pljackom ili samovoljom i nasiljem okaljati zastavu pod kojom se borim.
A ako prekršim ovu svetu zakletvu, ako pokažem slabost, malodušnost, kukavicluk,
nedisciplinovanost ili zlonamjernost i izdam interese svoga naroda, neka sramno padnem od ruke
svojih drugova.«
Ovakav tekst zakletve služio je sve dok u partizanske jedinice nije stigla jedinstvena partizanska
zakletva koju je Josip Broz Tito napisao u Beogradu prije odlaska na savjetovanje u Stolice. Tekst ove
zakletve glasi:
»Mi, narodni partizani Jugoslavije, latili smo se oružja za nemilosrdnu borbu protiv krvolocnih
neprijatelja koji porobiše našu zemlju i istrebljuju naše narode. U ime slobode i pravde našeg naroda,
zaklinjemo se da cemo disciplinovano, uporno, neustrašivo, ne štedeci svoje krvi i živote, voditi borbu
do potpunog uništenja fašistickog osvajaca i svih narodnih izdajnika« (404,237).
Iz Štaba odreda s Lisine dr Mladen Stojanovic se obracao muslimanskom stanovništvu preko svojih
prijatelja. On je blagovremeno djelovao na sve i ukazivao im pravi put. Takvo jedno pismo donosimo
u cjelosti: »Dragi Eminbeže, dode vrijeme da ti se javim iz Kozare, više kao doktor nego kao jedan od
mnogih boraca i zaštitnika sirotinje, radnika i seljaka, poštenih i cestitih gradana, bez razlike vjere i
narodnosti. Doznao sam da je muslimanski svijet u vrlo teškom ekonomskom položaju, da je
poremecen sav dosadašnji mirni život, da narod strahuje od cetnicke osvete.
Nije kriv muslimanski narod za nedjela i zlocinstva nekolicine placenika, propalica i kockara. Mnogi
muslimanski sinovi izginuli su u borbi sa našom narodnooslobodilackom vojskom, štiteci krvnike i
izdajice hrvatskog naroda – Pavelica i Gutica, sluge i izmecare Hitlera. Ti mene, Eminbeže, poznaješ
dobro. Ja sam ti najbolja garancija za to da se nevinim, cestitim Muslimanima nece ništa dogoditi.
Krvnici i zlocinci bice predani narodnom sudu ove naše mnogobrojne i hrabre vojske, u kojoj ima i
Hrvata i Muslimana, nekoliko stotina. Neka se vrate svojim kucama naši stari, dobri i cestiti prijatelji,
neka se opskrbe hranom, neka ne dozvole da muslimanski sinovi budu žrtve u ovoj borbi u kojoj
cemo pobijediti mi narodnooslobodilacka vojska, uz pomoc mocnih armija Sovjetskog Saveza,
Engleske i Amerike…
Pozdravi one stare poznanike, reci da budu bez brige, mi cemo štititi sve cestite i poštene. Uz
prijateljski maksus selam, šalje ti vaš… dr Stojanovic«. (404,230).
Dr Mladen piše ovo pismo svome prijatelju Emin-begu Zaimovicu, koji je držao kafanu na Mrakovici.
On je preko prijatelja Emin-bega djelovao i na druge Muslimane. To je bilo, od velikog znacaja za
narodnooslobodilacki pokret i opredjeljenje naroda za svojim osvjedocenim prijateljima. Dr Mladen
Stojanovic imao je velikog uticaja na sav narod Potkozarja bez razlike na vjeru i naciju.
23. septembra 1941. godine u Prijedoru je održana šira konferencijd uglednih Muslimana na kojoj su
osudeni ustaški pokolji srpskog naroda i naoružavanje ološa. Usvojenom rezolucijom konferencija se
ogradila od metoda koje su ustaše sprovodile, tražeci njihovu smjenu.
26. septembra 1941. godine štab Kozarskog NOP odreda je zakazao smotru jedinica odreda na
Pastirevu. Tu je došla Prva i Druga ceta u posjetu Trecoj ceti koja je trebala da položi zakletvu
(275,174). Istog dana na to mjesto je došao narod iz svih sela bosanskonovskog sreza. Održan je
narodni zbor. Tom je prilikom Treca ceta položila svecanu partizansku zakletvu, dok su 1. i 2. ceta to
ucinile ranije. Smotra partizanskih ceta (1, 2. i 3) i narodni zbor povoljno se odrazio na prisutne.
Narod je vidio na okupu 300 dobro naoružanih i dobro obucenih partizana, svrstanih u cete, a to je
kod njega izazvalo oduševljenje i podiglo borbeni moral (11,46). Odmah poslije smotre sve tri cete
(1,2. i 3) su pošle u akciju na željeznicku prugu izmedu Dobrljina i Volinje, kod sela Demišovca. Cete
su u toku pokreta otkrivene, tako da su uspjele samo da postave jednu minu i ona je eksplodirala
prije nailaska transportnog voza. Po naredenju štaba Kozarskog odreda cete su se povukle na svoja
odredena mjesta.
Nocu 30. septembra 1941. godine Druga (Dubicka) ceta Kozarskog NOP odreda, ojacana jednim
vodom 1. cete, napala je žandarmerijsku stanicu u selu Draksenicu. Stanica je uništena. Zarobljeno je
8 žandara i zaplijenjeno 8 vojnickih pušaka i druge vojnicke opreme. Žandari su poslije razoružavanja
pušteni. Kad su se partizani povukli, žandari su ponovo posjeli i zauzeli stanicu.
Clanovi štaba Trece cete na celu sa komandirom Ivicom Marušicem Ratkom i komesarom Obradom
Stiševicem pozvali su pet boraca (Milana Stupara, Gojka Jankovica, Dušana Vejnovica, Uroša Šurlana i
Ristu Stupara) i objasnili im plan rušenja pruge (275,386). Svom komandiru i komesaru Milan Stupar
je odgovorio: »Ako budemo imali esploziva, upaljaca, detonatora, korde, elektromašina s kablovima,
neprijatelj ne može napraviti što mi možemo srušiti. Ja sam kvalifikovani miner, a i ovi moji drugovi su
radili sa mnom« (275,387). Time je bila formirana prva minerska grupa od kozarskih partizana
koncem septembra 1941. godine na celu sa komandirom Milanom Stuparom (275,387). Time je štab
cete riješio pitanje strucnih boraca za predstojece akcije na željeznici i oko željeznice, koje su bile
ravne podvizima. Grupa minera sastavila je i proizvela svoju prvu minu, koja je oglasila novo oružje u
rukama kozarskih partizana. Ona je neprijatelju nanosila velike žrtve u živoj sili i potpuno paralisala
željeznicke komunikacije kroz Bosansku krajinu.
Milan Stupar je ostao komandir minera do svršetka rata, a po njegovoj izjavi, oko 250 boraca sa
Kozare do konca rata okvaIifikovali su se za minere, koji su po grupama djelovali u brojnim cetama i
brigadama kozarskog podrucja. Svih pet minera su preživjeli rat iako su demontirali na hiljade
neeksplodiranih granata. Od tih granata vadili su eksploziv i upotrebljavali ga u miniranju objekata,
narocito željezljicke pruge.
Ustanici su napadali na prugu Prijedor-Bosanski Novi, pa je izvoz željezne rude iz Ljubije bio ugrožen.
6. oktobra 1941. godine kao pojacanje za obezbjedenje saobracaja okupator je uputio njemacke
snage, i to 823. Ladesšicen bataljon sa 800 vojnika, sa zadatkom da prate transport i obezbijede
saobracaj. Ni taj bataljon nije uspio da obezbijedi prugu Banja Luka-Prijedor-Bosanski Novi-Bosanska
Kostajnica.
Nocu izmedu 8. i 9. oktobra 1941. godine Treca (Novsko-lješljanska) ceta, ojacana vodom Prve
(Prijedorske) cete Kozarskog odreda izvršila je napad na neprijateljsku posadu u uporištu željeznicke
stanice Svodna, na pruzi Bosanski Novi-Prijedor. Željeznicka stanica je zapaljena, neprijateljska
posada zarobljena i razoružana. Zarobljenih 12 domobrana je pušteno kuci. Mineri su digli u vazduh
most sa šinama. Prekinuta je pruga. Uništene su i telefonsko-telegrafske linije. Zarobljen je prvi teški
mitraljez na Kozari, ciji je nišandžija postao Vasan Ðukic. Pored toga zaplijenjena su tri
puškomitraljeza, oko 15 pušaka, više hiljada metaka i druge opreme.
9. oktobra 1941. godine grupa nemackih strucnjaka iz firme Herman Goring Werke« iz Linca predlaže
modernizaciju rudnika Ljubija za izvoz željezne rude.
Iza akcije na Svodni, oko 10. oktobra 1941. godine formirana je 4. ceta na Balju (Baljska). Dotle je bio
vod na Balju u sastavu 3. karanske cete. Za komandira 4. cete postavljen je Ranko Šipka, a za
komesara Joco Marijanovic. Ceta je dobila zadatak da djeluje u okolini Bosanske Kostajnice. Logor 4.
(Baljske) cete se prvo nalazio u zaseoku Capaja, na Balju, a zatim je logor bio u selu Gornja Slabinja, u
šumi na istocnim padinama Ravnog Brda, istocno za 200 m od kuce llije Budimira.
U toku oktobra 1941. godine iz sastava Prve i Druge cete izdvojeno je 12 do 15 boraca za jezgro 5.
cete (Gradiško-omarske). Njen logor postavljen je u rejonu Brusovac (kota 580 m) na Kozari. Novi
borci u ceti bili su iz rejona sela gradiškog sreza i sela Bistrice, Omarske, Lamovite iz prijedorskog
sreza. Komandir cete bio je Mirko Pekic, a politicki komesar Milan Vrhovac.
U to vrijeme pod komandom Kozarskog odreda se nalaze dvije cete u centralnoj Bosni, preko Vrbasa.
To su bile 6. ceta (Crnovrška) sa logorom u školi u selu Kadinjani. Na drugom mjestu piše da je logor
bio u planini Crni vrh, više sela Jaružana. Komandir cete bio je Dušan Bojanic, a politicki komesar
Dušan Brkovic. 7. ceta (Motajicka) imala je logor u šumi Gumjera u selu Otpocivaljka. Na drugom
mjestu piše da je 7. ceta bila u srednjoj Bosni kod Prnjavora, sa logorom u selu Vijacani (275,137).
Nocu izmedu 10. i 11. oktobra 1941. godine Druga ceta, ojacana vodom Prve cete Kozarskog odreda,
izvršila je napad na neprijateljsku posadu u selu Draksenicu, koje je bilo posjednuto sa jacim
snagama, utvrdeno u kucama oko bivše kasarne. Žestoka borba trajala je citavu noc. Partizani su
nekoliko puta bezuspješno jurišali. Posada iz utvrdenih zgrada davala je snažan otpor. Ujutro su se
partizani povukli. U ovoj akciji ranjen je Mile Biga, a poginuo je Milan Kitonjic, clan KPJ, jedan od
istaknutih ustanika iz prijedorskog sreza. Neprijateljski gubici nisu utvrdeni (11,47).
Rušenjem mostova i zaprecavanjem ucinjene su ceste neupotrebljivim. Ustaški potpukovnik Zoran u
svom izvještaju od 15. X 1941. godine, poslije prolaza njegove jedinice na ceste od Prijedora preko
Knežice, piše: »Cijeli otpor na koji smo naišli bio je u tome što su seljaci porušili mostove i prekopali
puteve…« (275,389).
U oktobru 1941. godine je oblasno rukovodstvo Partije za Bosansku krajinu odlucilo da od postojecih
partizanskih oružanih snaga na terenu Krajine formira tri narodnooslobodilacka partizanska odreda:
1. krajiški NOP odred (koji djeluje na terenu Grmeca), na teritoriji izmedu Prijedora, Bihaca,
Bosanskog Grahova, Prekaje, Srnetice, Gornje Sanice i Sanskog Mosta; 2. krajiški NOP odred (dotada
Kozarski NOP odred) na teritoriji izmedu Bosanske Gradiške, Bosanske Kostajnice, Bosanskog Novog,
Prijedora i Banje Luke i 3. krajiški NOP odred (centralna Bosna) na teritoriji izmedu Motajice, Banje
Luke, Kljuca, Glamoca, Kupresa, D. Vakufa, Skender-Vakufa i Doboja. Drugi krajiški NOP odred ostao
je u istom sastavu kakav je imao kad se zvao Kozarski partizanski odred, tako da je u stvari
promijenjen samo naziv odreda (11,48 i 164,33).
Tako je u oktobru, prema naredenju GŠNOP odreda za BiH, u smislu stolickih odluka, Kozarski NOP
odred preimenovan u 2. krajiški NOP odred (164,33).
Okružni komitet KPJ za Kozaru, obuhvatao je teritoriju 2. krajiškog odreda (Prijedor, Bosanski Novi,
Bosanska Dubica i Bosanska Gradiška). Okružni komitet KPJ su sacinjavali: Branko Babic Slovenac
(sekretar), Boško Šiljegovic, Dragoja Miljatovic Švarc i Vladimir Nemet Braco (sekretar SOJ-a).
U oktobru 1941. godine po selima su poceli da se drže sastanci za izbor seoskih NOO-a.
Ponovi izbori za odbornike u srezu Prijedor obavljaju se u septembru i oktobru 1941. godine. U prve
organe narodne vlasti biraju se najistaknutiji i najsposobniji ljudi. Uz prve narodne odbore biraju se i
narodni sudovi, koji su djelovali kratko vrijeme. Na ponovnim izborima u septembru i oktobru 1941,
godine nisu više birani (275, 502).
Stvaranjem jedinstvenog partizanskog odreda (2 KNOP odreda) oktobra 1941. godine i nakon dolaska
dr Alfreda Riehaka iz Zagreba udareni su temelji sanitetskoj službi na Kozari. Prva manja bolnica na
podrucju Kozare oformljena je u selu Bistrici, u kuci Vida Kukica, koja je ubrzo prenesena u selo
Lamovitu, u zaselak Vuckovci. Kapacitet ove bolnice bio je 15 kreveta. U njoj su radile bolnicarke
Jovanka Radic i Jelena Vinakic (275, 459).
Dr Ržehak je u selu Bistrici održao kurs prve pomoci za omladinke. Polaznice kursa bile su
rasporedene u cetne ambulante i bolnice.
Kada se ustanak poceo širiti prema Lijevce polju, neprijatelj se odlucuje da preduzme drugu ofanzivu
na Kozarski partizanski odred. Organizuje akciju cišcenja kojom treba da rukovode Nijemci, uz ucešce
oko 5000 hiljada pripadnika ustaško-domobrasnkih jedinica.
Komanda 718. njemacke divizije je odlucila da otpocne drugu ofanzivu na podrucju Kozare.
Komandant je naredio da 18. oktobra 1941. godine sve ustaško-domobranske i žandarmerijske snage
u Banjoj Luci, Prijedoru, Bosanskom Novom, Dobrljinu, Bosanskoj Kostajnici, Bosanskoj Dubici i
Bosanskoj Gradiški u isto vrijeme sa svih pravaca krenu u napad na podrucje Kozare.Prvi dan borbe su
se vodile na Karanu i Mednjaku. Po naredenju štaba odreda sve cete Kozarskog odreda povlace se u
Kozaru, u rejon kose Široki brijeg. Tu se nalazio i štab odreda.
Od konca avgusta 1941. godine štab 2. krajiškog NOP odreda je bio do polovine oktobra 1941. godine
u kolibi Rade Vuckovca Gležnjica na Travnoj kosi (Kamenska kosa). Od polovine oktobra 1941 godine
štab Odreda se nalazio na kosi Široki brijeg, kod ušca Hajduckog potoka u Golubacu, za 900-1000 m
desno od zaravni.
Neprijateljska vojska se poslije 5 dana hoda umorno povlacila u svoja uporišta i garnizone.
Neprijateljska ofanziva je završila neuspjehom.
Bez obzira na zlocine koje su ustaše cinile, srpski narod, u prvom redu borci, nisu ustaše poistovecivali
sa Muslimanima i Hrvatima. To potvrduju mnogi primjeri. Drug Gojko Šurlan oktobra 1941. godine na
jednoj cetnoj konferenciji, kada se raspravljao o ubijanju i paljenju nekih sela od strane ustaša, istupa
pred cetu i govori o bratstvu i jedinstvu Srba, Muslimana i Hrvata. On iznosi da su mu ustaše ubile
ženu i djecu, kao i još mnogim drugim, ali da on u svim Hrvatima i Muslimanima ne vidi ustaše. To su
samo pojedinci koji služe okupatoru. Takvih boraca kao Gojko bilo je mnogo (275, 174).
Štab 2. krajiškog (kozarskog) NOP odreda sacinio je plan napada na neprijateljsku posadu u Gornjim
Podgracima. Podgraci se nalaze na sjeveroistocnoj padini Kozare i sa tri strane su opkoljeni šumom. U
Podgracima se nalazila pilana koja je imala 12 gatera, parni kotao za pogon mehanizacije pilane,
livnicu za željezo, objekat za radionice (kovacka, bravarska, limarska, stolarija i elektricna) i ložionica
za 8 lokomotiva. Osim toga, željeznica je imala svoje odgovarajuce radionice. To je bio najznacajniji
privredni objekt ovog kraja. Pilana je radila punim kapacitetom iskljucivo za Nijemce.
Neprijateljsko uporište u Podgracima je branila jedna kombinovana satnija jacine 130 vojnika,
sastavljena od vojnika iz Banjaluke, Požeške i Bjelovarske doknadne (dopunske) bojne, zatim ustaše,
oružnici i milicija u jacini od oko 150 ljudi, tako da je ukupno bilo oko 180 vojnika. Odbrana je dobro
organizovana iz zgrada od tvrdog materijala (škola, kasarna i dr.), koje su bile u vrlo dobroj
mectusobnoj vatrenoj vezi (11, 48).
Prva ,Druga, Treca, Cetvrta i Peta ceta 2. krajiškog (kozarskog) NOP odreda stajala je pred svojim
komandantom dr Mladenom Stojanovicem, koji je održao borcima kratak govor i objasnio važnost
zauzimanja Gornjih Podgradaca. Borcima je skrenuo pažnju na odnos prema mještanima, držanje u
borbi, postupak prema zarobljenicima, postupak sa plijenom itd. Borce je oduševio govor svoga
komandanta (11, 49).
Rano ujutro 23. oktobra 1941. godine partizanske cete na celu sa dr. Mladenom Stojanovicem i
Josipom Mažarom Šošom krenule su na Podgrace. Zahvaljujuci šumi borci su izašli skriveno i
neprimjetno na položaj. 23. oktobra 1941. godine tacno u 12 sati, kad je sirena pilane oglasila podne,
bio je to istovremeno znak za juriš. Juriš partizana izvršen je sa svih strana. Za cas se razvila žestoka
borba ispod kestenova. Planule su hiljade kubika hrastove i orahove grade namijenjene za opravku
pruga u okupiranom dijelu Sovjetskog Saveza. Od zapaljene daske vidjelo se svjetlo iz Banje Luke.
Velika pilana »Našicka« u Podgracima je uništena i onesposobljena i nije radila do kraja drugog
svjetskog rata. Borba je trajala cijeli dan poslije podne. Partizani su zauzeli pilanu i veci dio naselja.
Jedino nisu uspjeli da likvidiraju oko 40 ustaša i oružnika u školi koja je bila od kamena i dobro
uredena za odbranu. Škola je bila na uzvišenju i dominirala okolinom. Teško ju je bilo zauzeti bez
teškog naoružanja koje partizani nisu imali. Spaljena je žandarmerijska stanica, razoružana milicija i
domobranska ceta. Nekoliko ustaša i žandara održalo se u školi do sutradan kada su uspjeli da se
izvuku. Preko 30 ustaša i žandara bilo je ubijeno. Pored ubijenih ustaša jedan broj je bio zarobljen,
koji su po saslušanju strijeljani. Zarobljeno je 105. domobrana. Od oružja je zaplijenjeno 7
puškomitraljeza i kako neki navode, 240 pušaka. Zaplijenjeno je nekoliko hiljada metaka i drugog
vojnog materijala i veca kolicina živežnih namimica (275,388). Svi domobrani po upoznavanju sa
ciljevima NOB-a bili su pušteni da idu svojim kucama. U ovom napadu poginuli su partizani: Mihajlo
Vikalo, Mirko Pecanac, Boško Kos, Mirko Zec, Golub Bundalo, Dragan Serdar, Stanko Radakovic i
Stanko Ðuric.
23. oktobra 1941. godine, prilikom napada na Podgrace, u izvlacenju i spašavanju ranjenika
ucestvovalo je više cetnih bolnicara pod rukovodstvom Morica Levija.
Napad na pilanu Podgrace bila je znacajna partizanska pobjeda. Uspjeh je bio ogroman. To je prvi
napad kozarskih partizana na vece naseljeno mjesto. Ovaj usplešan napad snažno je odjeknuo medu
borcima i narodom.
24. oktobra 1941. godine Stožer Vrbaske divizije, koji se nalazio u Banjoj Luci, piše: »Juce u 13 sati
navodno oko 3000 cetnika (ustanika -prim.R.B.) iz Kozare planine izvršili su napad na selo Podgradci
(jugozapadno od Bosanske Gradiške), opljackali i zapalili industriju drva »Našicka«, kao i samo selo,
koje su konacno u 17 sati zauzeli …Prema izvještaju zapovjednika otsjeka Bosanska Dubica-Bosanska
Gradiška (bojna 5. pješacke pukovnije) u Podgracima je bila jedna kombinirana satnija banjalucke,
požeške i bjelovarske domobrane bojne sa 130 vojnika i 150 pušaka koje su bile dodijeljene radnicima
pilane »Našicke«. Ovo je sve sinoc zarobljeno« (11, 50).
Neprijatelju je postalo jasno da su ustanicke snage na Kozari znatno ojacale. Kozara je predstavljala
klin u neposrednoj blizini najvecih saobracajnih arterija Hrvatske i njenih životnih centara. Kad su se
partizani povukli, neprijatelj je ponovo posjeo ovo uporište.
Tada je komandant njemackih trupa u Srbiji general artiljerije Paul Bader, koji je ujedno bio i
komandant svih njemackih i ustaškodomobranskih snaga na teritoriji NDH do demarkacione linije sa
Italijom, naredio komandantu 718. njemacke divizije u Banjoj Luci generalu Fortneru da prikupi sve
raspoložive snage i da po svaku cijenu uništi Kozarski odred, a da se nad narodom izvrši teror i tako
osigura saobracaj objema komunikacijama, povrati ugled njemacke vojske i obezbijedi izvoz željezne
rude i rudnika Ljubije.
Prvih dana novembra 1941 godine formiran je Okružni komitet SKOJ-a za Kozaru na celu sa
sekretarom Valdimirom Nemetom Bracom Kozarcaninom1(Na drugom mjestu piše da je Okružni
komitet SKOJ-a za Kozaru na celu sa sekretarom Vladimirom Nemetom Bracom Kozarcaninom
formiran u pocetku decembra 1941. godine (293, 39).). On je razvio živu aktivnost u formiranju
organizacija SKOJ-a u vojnim formacijama i u selima na Kozari. Grupe SKOJ-a formirane su u
jedinicama Drugog krajiškog »Kozarskog« partizanskog odreda vec 1941. godine, a zatim i u jednom
broju sela.
Pocetkom novembra 1941. godine formirana je 6 ceta (Moštanicka) sa logorom u Brezovoj šumi (543
m), više sela Vojskove, u Kozari. Komandir cete bio je Mirko Pekic (premješten je iz 5. cete), a politicki
komesar Pero Curguz. Za komandira 5. cete bio je postavljen Milorad Mijatovic a u 1. ceti za
komandira je postavljen Veljko Stojanovic. Iz 1. cete na novu dužnost otišao je Mico Šurlan, a za
politickog komesara 1. cete postavljen je Dušan Misiraca. Dotadašnja 6. ceta (Crnovrška) je postala 7,
dok je Prnjavorska ceta po redu bila osma (275, 137).
Nocu izmedu 15. i 16. novembra 1941. godine snage 3. cete likvidirale su neprijateljsko uporište na
željeznickoj stanici Brezicani (275, 388).
Od 18. novembra 1941 godine komandir 7. cete (Motajicke sa logorom u Otpocivaljki bio je Ratko
Vujovic Coce, a politicki komesar Adem Hercegovac. Dušana Bajakica (Brkovica) i Ratka Vujovica na
dužnost u cete je uputio štab Kozarskog odreda da je vojnicki i politicki ucvrste, a potom da se vrate u
Kozaru.
Novembra 1941. godine OK KPJ za Kozaru je uputio u Crnovršku partizansku cetu na podrucju srednje
Bosne tri clana KPJ da formiraju partijske celije u toj ceti, medu kojima su bila dva clana MK KPJ za
Prijedor, još iz vremena Kraljevine Jugoslavije. To je bio dokaz pomoci u partijskim kadrovima, iako su
bili potrebni Kozari.
20. novembra 1941. godine mineri 2. krajiškog (Kozarskog) odreda srušili su željeznicki most na rijeci
Orlovaci kod Prijedora (275, 388).
20. novembra 1941. godine jedinice 2. krajiškog (Kozarskog) odreda razrušile sve piramide
i kote koje bi mogle poslužiti neprijatelju za orijentaciju.
21. novembra 1941. godine neprijateljska avijacija bombardovala je terene oko
Moštanice.
U oktobru i novembru 1941. godine narodnooslobodilacki odbori su izabrani u svim selima.
U odbor su birani ugledni domacini i pošteni ljudi, obicno stariji ljudi. U Marinima je bio izabran
Dušan Krneta za predsjednika, u Gornjoj Dragotinji Petar Brdar, u oba sela, u Marinima i Gornjoj
Dragotinji, potvrden je raniji sastav odbora.
U Brezicanima su izabrani odbornici narodnooslobodilackog odbora sa predsjednikom odbora
Nikolom Muticem.
Nocu izmedu 24. i 25. novembra 1941. godine partizani su zapalili pilanu u Kozarcu i porušili pet
mostova na cesti u pravcu Mrakovice (275, 388). Tako je pocela velika rušilacka aktivnost kozarskih
partizana u kojoj su mineri položili ispit. Partijska i vojna rukovodstva na Kozari »minerskom« ratu u
narednom periodu poklonili su izuzetnu brigu (275, 388).
Mnogo je znacilo u NOR-u da niko nece biti ostavljen na milost neprijatelju i da ce se za svakog borca
uciniti sve što je moguce u datim prilikama. To je doprinosilo visokom borbenom moralu partizanskih
boraca.
U novembru 1941. godine sve cete 2. krajiškog NOP odreda imale su tzv. bolnicko odjeljenje,
odnosno svaki vod imao je pc jednog bolnicara i dva nosioca ranjenika.
U novembru 1941. godine u okupiranom Prijedoru održan je kurs prve pomoci. Predavac je bila Jela
Perovic. Jela je ilegalno boravila u gradu. Polaznice kursa bile su skojevke. Tako je pred kraj 1941.
godine svaka ceta 2. krajiškog NOP odreda imala organizovanu sanitetsku službu. U to vrijeme u
operativnim jedinicama 2. krajiškog NOP odreda nije bilo drugarica, te su cetni sanitet cinili borci koji
su u vojsci bivše Jugoslavije bili osposobljeni za ovu dužnost.
Pred pocetak trece neprijateljske ofanzive na Kozari partizanske cete 2. krajiškog (Kozarskog) NOP
odreda bile su sposobne za izvršenje težih i vecih zadataka. Cete su imale sljedeci raspored:
Prva (Prijedorska) ceta, koja je brojala 115 boraca, naoružanih sa 85 pušaka, 1 puškomitraljezom, 20
bombi i 4500 metaka, dejstvovalo je na podrucju prijedorskog sreza. Kontrolisala je ko-munikacije
Prijedor -Bosanska Dubica i Prijedor -Banja Luka. Na tom podrucju napadala je neprijatelja i nanosila
mu gubitke.
Druga (Dubicka) ceta, jacine 120 boraca, naoružanih sa 80 pušaka, 1 puškomitraljezom, 15 bombi i
5000 metaka, djelovalo je zajedno sa 6 (Moštanickom) cetom u dubickom srezu, sa zadatkom da
sprecava neprijatelju upad u sela na tom podrucju. Naredeno im je da blokiraju posade u Bosanskoj
Dubici i Draksenicu i ometaju saobracaj na komunikaciji Bosanska Dubica -Jasenovac, Bosanska
Dubica – Prijedor i Bosanska Dubica – Bosanska Gradiška.
Treca (Novsko-lješljanska) ceta, jacine 170 boraca, naoružanih sa 125 pušaka, 1 mitraljezom, l
puškomitraljezom, 40 bombi i 7000 metaka, imala je da dejstvje na teritoriji bosanskonovskog sreza i
da sprecava saobracaj na putevima Dobrljin -Bosanska Kostajnica i Bosanski Novi-Prijedor, kao i na
željeznickoj pruzi Prijedor-Volinja. Ona je imala da vrši blokadu neprijateljskih posada u Bosanskom
Novom, Dobrljinu, Lješljanima, Blagaju i Svodnoj i da aktivnim dejstvom sprecava neprijatelju prodor
u okolna sela.
Cetvrta (Kostajnicka) ceta, koja je brojala 95 boraca, sa 75 pušaka, 1 puškomitraljezom, 25 bombi i
4500 metaka, držala je obruc oko Bosanske Kostajnice i kontrolisala drum Bosanska Kostajnica-
Dobrljin.
Peta (Gradisko-omarska) ceta, jacine 110 boraca, sa 95 pušaka, 1 puškomitraljezom, 10 bombi i
10.000 metaka, dejstvovalo je na teritoriji gradiškog i dijelom prijedorskog sreza (podrucje izmedu
Kozarca i Ivanjske). Imala je da kontroliše komunikaciju Bonja Luka-Kozarac, da blokira neprijateljske
posade u Podgracima i Turjaku i sprecava im medusobnu vezu. Takode, zadatak joj je bio da se spušta
u Lijevce polje i na komunikaciju Banja Luka -Bosanska Gradiška, da postavlja zasjede, vrši prepade na
neprijatelsjke kolone i ometa saobracaj.
Šesta Moštanicka ceta bila je najmlada. Imala je 60 boraca, sa 50 pušaka, 5 bombi i 2000 metaka, a
zadatak joj je bio da u sadejstvu sa 2 (Dubickom) cetom dejstvuje na dijelu dubickog, a sa 5. cetom na
dijelu gradiškog sreza da ometa saobracaj na komunikacijama Bosanska Gradiška- Bosanska Dubica i
Bosanska Gradiška— Podgraci.
Na celu ceta stajali su komandiri, komesari i njihovi zamjenici, na celu vodova komandiri vodova,
desetari desetina. U ceti je bilo i bolnicko odjelenje (bolnicar i nosilac ranjenika, po dva za svaki vod),
pionirska desetina i komora sa 2 – 3 kuvara i cetni ekonom.
Odred je ukupno imao 670 boraca, 510 pušaka (vojnickih), 5 puškomitraljeza, 1 teški mitraljez, 115
bombi i 33000 metaka (11, 51). Štab odreda je davao zadatke putem direktiva, a cete su samo
inicijativno preduzimale napade na neprijatelja.
Tako je za nepunih mjesec dana, poslije prvih, sad gerilsko-partizanskih akcija, 2. krajiški NOP odred
imao sljedece brojno stanje i naoružanje:
Ceta Ljudi Pušaka Puš. mitra-ljeza Teš mitra-ljeza
Metaka Bombi
Prva ceta (Prijedorska) 115 85 1 – 4500
20
Druga ceta (Dubicka) 120 80 1 – 5000
15
Treca ceta (Nov. – Iješljanska) 170 125 1 1 7000
40
Cetvrta ceta (Kostajnicka) 95 75 1 4500
25
Peta ceta (Gradiško-omarska) 110 95 1
10000 10
Šesta ceta (Moštanicka) 60 50 2000
5
Svega 665 510 5 1 3300 115
Socijalni sastav tih ceta bio je sljedeci: 60% seljaci, 30% radnici, 10% intelektualci. Tako su se
realizovale odluke sastanka u Orlovcima od 25/26. jula 1941. godine, odluke savjetovanja u Knežici
od 15. avgusta i onog u Lisini od 10. septembra 1941. godine.
U novembru 1941. godine na Kozari se razvio savez radnika, seljaka i intelegencije, savez bratstva i
jedinstva naših naroda.
Raspored neprijateljskih stalnih snaga pred trecu neprijateljsku ofanzivu na Kozaru u novembru
1941. godine bio je sljedeci:
Banja Luka: stožer 2. zbornog podrucja, banjalucka doknadna bojna (dopunski bataljon) i 3. bitnica
(baterija) 7. topnickog sklopa (artiljerijski divizion); stožer 10. pješacke pukovnije i 6. satnija u Sitnici,
18. satnija u Han-Kolima, 19. satnija u Krupi na Vrbasu i 21. satnija u Celincu. Ukupna jacina oko 1500
vojnika i 4 topa.
Bosanska Gradiška: stožer 1. bojne pješadijske pukovnije sa 1. i 2. satnijom; 3. satnija u selu Podgraci;
18. satnija 5. pješacke pukovnije u selu Orahova, na komunikafciji Bosanska Gradiška-Baosanska
Dubica. Svega 800 vojnika.
Bosanska Dubica: 9. satnija 11, pješacke pukovnije i 7. satnija 5. pješacke pukovnije, 1. satnija 11.
doknadne bojne u selu Draksenic. Svega 600 vojnika.
Bosanska Kostajnica: 5. satnija 5. doknadne bojne i 2. bitnica 7. topnickog sklopa; 1. bojna hrvatske
legije u selu Velinja. Svega 1600 vojnika i 4 topa.
Bosanski Novi: stožer 1, bojne 12. pješacke pukovnije sa dvije satnije i jdenom bitnicom 7. topnickog
sklopa; 10. satnija 11. pješacke pukovnije u selu Svodna; treca bojna hrvatske legije u selu Lješljani.
Svega 1500 vojnika i 4 topa.
Prijedor: 1. bojna 11. pješacke pukovnije, 15. satnija 12. pješacke pukovnije i 4. bitnica 7. topnickog
sklopa; 2. bojna 11. pješacke pukovnije u St. Rijeci; 3. satnija 11. pješacke pukovnije u dolini rijeke
Japre; 9. satnija hrvatske legije u Piskavici. Svega 2500 vojnika i 4 topa.
Sanski Most: stožeri 2. i 3. bojna 10. pješacke pukovnije sa 9, 10. i 15. satnijom i još cetiri nepoznate
satnije. Svega oko 1500 vojnika. Ukupna jacina neprijateljskih snaga u garnizonima Bosanske krajine
iznosila je, prema tome, oko 10000 vojnika i 16 topova (11, 53).
Za napad na Kozaru angažovane su sve ustaške-domobranske snage iz obližnjih garnizona i stavljene
pod komandu njemackih oficira. Zadatak im je bio da koncentrickim napadom okruže Kozaru i unište
2. krajiški NOP odred (11, 53).
U trecoj po redu neprijateljskoj ofanzivi na podrucju Kozare, koja je pocela 24. novembra 1941.
godine, okupator je koncentrisao sljedece snage:
Ustašku »crnu legiju«, upucenu iz podrucja Sarajeva, na celu sa ustaškim povjerenikom za Bosnu i
Hercegovinu Jurom Franceticem, jacine 4000 ustaša. »Crna legija« je bila neposredno potcinjena
komandantu njemackih trupa Baderu, a formalno ustaškoj komandi. Ustaška odbrambena bojna
Jasenovac imala je 1500 ustaša, 8. ustaška bojna u Ljubiji 700 ustaša, 12. ustaška bojna 600 ustaša, 6.
ustaška bojna 900 ustaša, 11. domobranski pješadijski puk, 2. bojna 5. pješadijskog domobranskog
puka. Sa njima su bile njemacke snage: dva diviziona artiljerije 1. bataljona 738. puka 718. njemacke
divizije, jacine 800 ljudi, 823. Landenšicen bataljon jacine 800 ljudi. Tu je bio i 1. pješadijski
domobranski puk.
Ove snage su bile rasporedene oko Kozare od Prijedora preko Bosanskog Novog, Bosan-ske
Kostajnice, Bosanske Dubice do Bosanske Gradiške. Ukupno je bilo 14.000 ustaša, domobrana i
Nijemaca.
Na jugu i istoku podrucja Kozare neprijatelj je po selima rasopredio snage 10. pješacke i 3. oružnicke
pukovnije u sljedecem rasporedu: Motike 29. satnija 10. pješadijske pukovnije, Bukovica 27. satnija
10. pješadijske pukovnije, Mišin Han 25. satnija 10. pješ. pukovnije, Šimici 24. satnija 10. pješadijske
pukovnije, Krndija 1 vod 25. satnije 10. pješadijske pukovnije, Klašnice 19. satnija 10. pješadijske
pukovnije, Laktaši 1. vod 19. satnije 10. pješ. pukovnije, Mahovljani 1. vod 19. legije 10. pješ.
pukovnije, Nova Topola 1. satnija 10. pješ. pukovnije, Razboj 1. vod 1. sat-nije 10. pješadijske
pukovnije, kolonija Dubrava 1. vod 2. satnije 10. pješ. pukovnije.
U Banjoj Luci bio je stožer (štab) 10. pješadijske pukovnije 13. pratece satnije, bez topova, 14
protivoklopna satnija 15. stožerne satnije i 16. glazbena satnija. Tu je bila i banjalucka doknadna
bojna, školska oružnicka bojna 8. topnicki sklop (art. divizion), 4. povozna satnija i 1. bojna 1. pješacke
pukovnije.
20. novembra 1941. godine komandant 718. pješadijske divizije general Fortner je izdao zapovijest
broj 53. za operaciju »Prijedor« za napad koji je poceo 24. novembra 1941. godine. Formirane su tri
napadne borbene grupe, i to:
Prva, sjeverozapadna borbena grupa od 7 domobranskih bataljona za dejstvo od Bos. Dubice;
Druga, južna borbena grupa od 3 bataljona Vermahta i jednog domobranskog bataljona za dejstva od
Kozaraca, a pod komandom majora Bertelshabera;
Treca, istocna borbena grupa za zaprecavanje od 1 bataljona Vermahta i jednog domobra-nskog
bataljona pod komandom majora Anakera.
Ove borbene grupe podržavalo je 5 domobranskih artiljerijskih baterija i jedan vod, 6 lakih bornih
kola 718, ceta za vezu 718. pd i 2 lake autokolone 718. pd. Površina obuhvacene teritorije za
operaciju »Prijedor« je iznosila oko 550 km2. Prema tome, od snaga Vermahta u ovoj operaciji su
ucestvovali: 4 bataljona, 2 cete, 6 lakih bornih kola i 2 auto-kolone, i to:
1. bataljon 750 pp 718 pd (11 oficira 374 podoficira i vojnika), 3. bataljon 750 pp 718. pd (9 oficira,
450 podoficira i vojnika),
bataljon 750 pp 718. pd (9 oficira, 400 podoficira i vojnika),
823. Landesšice bataljon (10 oficira, 330 podoficira i vojnika),
ceta 8923 Landesšicen bat. (2. oficira, 132 podoficira i vojnika),
Ceta za vezu 718. (1 oficira, 69 podoficira i vojnika),
6 lakih borbenih kola (10 podoficira i vojnika),
2 lake auto-kolone (10 podoficira i vojnika),
štab borbene grupe 750. pp (oko 10 oficira, 40 podoficira i vojnika);
ukupno: oko 52 oficira, 1815 podoficira i vojnika Vermahta.
Pod komandom generala Fortnera za operaciju »Prijedor«, kako se vidi iz zapovijesti, bilo je
angažovano i 10 domobranskih pješadijskih bataljona i 5 artiljerijskih diviziona; u stvari, to su bile
snage tri pješadijska puka (10, 11. i 12) ili jedne cijele divizije u jacini 6000 — 8000 vojnika.
S tim snagama od oko 10.000 njemackih i ustaško-domobranskih vojnika, dobro naoružanih i uz
dobru artiljerijsku podršku, general Fortner, komandant 718. g. divizije, napao je partizane na Kozari
(275, 197).
Tako je 24. novembra 1941. godine neprijatelj poceo svoju trecu ofanzivu na partizane Kozare sa
dotad najbrojnijim ustaško-domobransko-njemackim snagama. Neprijatelj je imao zadatak da
koncentrifrnim napadima u rejonu Kozare okruži i uništi 2. krajiški NOP odred.
24. novembra 1941. godine neprijatelj je krenuo u napad sa kružne linije Banjaluka-Bosanska
Gradiška-Bosanska Dubica-Bosanska Kostajnica-Bosanski Novi-Prijedor-Kozarac. Štab odreda je
saznao o napadu neprijatelja i upoznao cete da ne prihvataju frontalnu borbu, da napadaju
neprijatelja tamo gdje je on najslabiji i da mu se zabace za leda. Cete su se nocu provukle kroz kolone
neprijatelja i prebacile im se za leda. Manje sukobe sa neprijateljem imale su Dubicka i Moštanicka
ceta u selu Maglajcima i kod manastira Moštanice. Tako je Krajiški NOP odred vještim manevrom
izbjegao frontalnu borbu i sudare sa jacim snagama i zašao neprijatelju za leda. Nanosio je gubitke
neprijatelju po dijelovima koji su najosjetliviji i najslabije branjeni. Tako su izbjegli odlucujuce i
neravnopravne sudare.
Neprijatelj je prokrstario cijelu Kozaru. Nije uspio da pronade cetne logore i da ih zapali. Tako su
partizanske jedinice i njihovi logori ostali netaknuti. Nakon 3 dana operacija je obustavljena.
Ozlojedeni zbog neuspjeha, ustaše su za vrijeme pretresa Kozare u Miloševu Brdu, Sovjaku,
Koturovima, Bjelajcima i drugim mjestima ispod Kozare pocinili masovne zlocine. Nabijali su djecu na
kolceve i bajonete, masakrirali žene, silovali djevojke.
26. novembra 1941. godine u selima Miloševo Brdo, Sovjak i Jablanica (potkozarska sela gradiške
opštine) ubijeno je 164 seljaka, neutvrden broj žena i 19 djece (275, 271).
26. novembra 1941. godine kod sela Jablanice (Bos. Gradiška) ustaše su natjerale u rijeku i poubijale
oko 180 seljaka, koji su pohvatani u napadu na planinu Kozaru, a oko 200 djecaka i djevojcica odvele
u Dubicu.
26. novembra 1941. godine jedna patrola 2. krajiškog (Kozarskog) odreda sprijecila je pljacku sela
Šmitrani, Gligici i Subotici.
Tako su ustaše i Nijemci uspjeli jedino da pohvataju jedan dio nenaoružanog naroda na terenu
Bosanske Gradiške, Bosanske Dubice i Prijedora i da ih na najužasniji, zvjerski nacin poubijaju.
Po izvještaju komandanta 2. domobranskog korupusa (zbora) u ovoj operaciji ubijeno je 862 i
uhapšeno 107 lica (275, 198).
Akcija njemackih i ustaško-domobranskih bataljona na Kozari teško da je postigla željeni uspjeh.
Ofanziva je trajala punih 6 dana sve do 30. novembra 1941. godine, ali neprijatelj nije uspio da opkoli
i uništi 2. krajiški (Kozarski) NOP odred. Kad nije uspio da uništi 2. krajiški NOP odred u opkoljenoj
Kozari, okupator je po završetku ofanzive uspostavio na Mrakovici uporište koje je zaposjela i branila
2. bojna 11. pješadijske pukovnije, pojacana jednom mitraljeskom cetom i vodom teških minobacaca.
Bojna se dobro utvrdila za kružnu odrbranu u slucaju napada partizana nocu, a danju da kontroliše
okolni teren. (275, 197). Neprijatelj je smatrao da tako može vojnicki kontrlisati Kozaru i omoguciti
eksploataciju šume na Kozari. Neprijatelj je ostavio još nekih manjih posada.
Prema nekim izvještajima, poslije povlacenja neprijatelja sa Kozare partizani su nailazili urezano u
drveta pozdrav partizanima od domobrana. To su pisali domobrani silom odvedeni u Pavelicevu
vojsku (11, 54).
1 decembra 1941. godine jedna ceta 2. krajiškog odreda izvršila je napad na željeznicku stanicu
Hacimehtici. Ubijena su 2 neprijateljska vojnika.
1 decembra 1941. godine vodene su borbe sa ustašama koji su pošli iz Kostajnice u sela da ih
pljackaju. Ustaše su prisiljene da se vrate u Kostajnicu.
Pocetkom decembra 1941. godine u selu Strigovi u zgradi osnovne škole organizovana je bolnica za
podrucje Balja i Karana, tj. zapadnog dijela Kozare. Upravnik ove bolnice i istovremeno ljekar bio je
Moric Levi, a bolnicarke Ljubica Šinik i Emina Hrnic (275, 460). Ranjenici na Kozari imali su dobru
hranu. Donosile su im žene uštipke i pecene kokoši.
5 decembra 1941. godine bila je žestoka bitka na Mrakovici. Da bi obezbijedio kontrolu Kozare i sjecu
šume i izvoz drveta, neprijatelj je na Mrakovici ostavio kao stalnu posadu 2. bojnu 11. pjdšadijske
domobrnske pukovnije, ojacanu mitraljeskom cetom i odjeljenjem minobacaca. Neprijateljsku
posadu na Mrakovici sacinjavalo je 12 oficira, 37 podoficira i 746 vojnika koji su bili naoružani
puškama i sa 20 puškomitraljeza, 7 teških mitraljeza i 4 minobacaca sa 120 mina i neustanovljen broj
rucnih bombi i municije za pješadijsko oružje.
Mrakovica (806 m) je bila obrasla visokom borovom i jelovom šumom. Na Mrakovici je bilo 4-5
ljetnikovaca (jednospratnih brvnara), dimenzije 9 x 6 m, hotel na sprat (prizemlje od lomljenog
kamena, a sprat od brvna), kadaina Zaimovica, putarsku kucu, lugarsku kucu, nekoliko drvenih
vikend-kuca sa dva do cetiri ležaja.
Od 30. XI do 5. XII 1941. godine neprijateljska posada na Mrakovici iskopala je rovove i zaklone bez
bunkera za kružnu odbranu. Mrakovica je bila utvrdena i dobro povezana rovovima. Teren ispred
rovova bio je obrastao visokom borovom i jelovom šumom. Zgrade na Mrakovici dobro su utvrdili za
odbranu. Prilaz položajima sa istoka i zapada je strmiji od prilaza sa sjevera i juga.
Štab 2. krajiškog (Kozarskog) NOP odreda napravio je plan napada na neprijatelja na Mrakovici. Za
napad na Mrakovicu odredene su sve cete odreda. Svaka ceta ostavila je u logoru po jednu desetinu
do voda partizana za obezbjedenje logora. Plan napada na Mrakovicu saopšten je usmenim
naredenjem štaba odreda štabovima ceta i sastojao se u tome da cete izvrše koncentrican napad na
uporište, da ga okruže, a zatim da jednovremenim jurišem unište neprijateljsku posadu.
Prva (Prijedorska) ceta imala je da napada sa zapada, Druga (Dubicka) sa sjevera, Treca (Novskolješljanska)
sa istoka i Peta (Gradiško-omarska) sa juga. Cetvrta (Kostajnicka) ceta je ostala u rezervi.
Napad je predviden za 5. decembra 1941. godine u 5 casova. U napadu na posadu sa oko 795
neprijateljskih vojnika ucestvovalo je pet ceta sa 290 pušaka i 4 puškomitraljeza. Teški mitraljez, koji
se nalazio u sastavu 3. karanske cete, nije korišcen pošto ova ceta nije ucestvovala u akciji na
Mrakovici (404,268).
Do 5 casova 5. decembra 1941. godine sve cete su neopaženo okružile Mrakovicu i posjele položaje
za napad. Pošto se Mrakovica (806 m) nalazi usred šume koju su partizani dobro poznavali, prilaženje
ceta bilo je olakšano. Do 6,30 casova partizani su se vješto privukli i pohvatali isturene neprijateljske
straže, ne dozvolivši im ni metka da opale. To im je omogucilo da neopaženo stegnu obruc oko
uporišta. U 6,30 casova je na znak raketom otpoceo juriš jednovremeno sa svih strana. Neprijatelj se
uporno i žestoko branio, koristeci streljacke zaklone koje je bio izgradio i oslanjajuci se na zgrade koje
je blagovremeno utvrdio i podesio za obranu.
Na svom pravcu napada 2. ceta je još u pocetku uspjela da likvidira jedno mitraljesko gnijezdo i da
zaplijenjeni mitraljez iskoristi u daljnjem napadu. Prva ceta koja je napadala desno od Druge, bila je u
pocetku zadržana jakom mitraljeskom i minobacackom vatrom neprijatelja. Poslije jednocasovne
borbe partizani su uspjeli da prodru u prve rovove. Borba nije jenjavala. Neprijatelj se žilavo branio.
Partizani su pozivali opkoljenu posadu da se preda, ali je ona na to odgovarala ubitacnom vatrom i
mjestimicnim protivnapadima, težeci da izbaci partizane iz osvojenih rovova. Štabovi ceta su formirali
od probranih boraca grupe bombaša i jurišne grupe koje su napadale i osvajale rov po rov, kucu po
kucu. Oko 9 casova je štab Odreda uveo u borbu svoju rezervu: dva voda Kostajnicke cete pod
komandom Ranka Šipke i Petra Mecave. Rezerva je angažovana na spoju izrnedu Prijedorske i
Dubicke cete, što je omogucilo brže nastupanje ovih ceta. Istovremeno su sa južne i jugoistocne
strane Novsko-lješljanska i Gradiško-omarska ceta pojacale pritisak. Pod takvim uslovima bila je
prisiljena da se preda i zadnja jaca neprijateljska grupa koja se branila u jednoj utvrdenoj zgradi.
Nakon tri i po casa borbe osvojena je Mrakovica (11,56).
Dio neprijateljskih snaga preduzeo je protivnapad na pravcu napada 5. cete u cilju proboja iz
okruženja, što mu je i uspjelo (11,56).
Na pravcu nastupanja desetine Mladena Stanica posada neprijateljskih minobacaca žestoko je i
uporno branila prilaze rovu. Partizani su joj se približili toliko da ova nije mogla koristiti minobacace.
Posada je pokušala da rucnim bombama odbije napad. Desetar Stanic, koji se nalazio na celu
desetine, neposredno ispod rova, dograbio je nekoliko upaljenih bombi, koje su bacili neprijateljski
vojnici, vratio ih natrag u neprijateljski rov gdje su eksplodirale. Taj je Stanicev podvig omogucio
desetini da likvidira posadu i zaplijeni dva minobacaca. Pero Jovišic je rucnim bombama ubio 4
puškomitraljesca i zaplijenio 4 puškomitraljeza. Kojo Medic je bio na celu jurišne grupe koja je
lividirala bombama i nožem oko 40 vojnika u jednoj utvrdenoj kuci. Kuca se prilikom borbe zapalila,
ali se Kojo i tada istakao izvlaceci iz plamena oružje i opremu sa pobijenih vojnika, jer je u to vrijeme
svaka puška znacila koliko i borac u stroju (11,56).
U borbi na Mrakovici neprijatelj je imao 78 mrtvih, pored veceg broja izgorjelih u zapaljenim kucama.
Medu poginulima se nalazio i jedan oficir. Ranjeno je preko 100, a zarobljeno 92 neprijateljska
vojnika i 2 oficira. Zarobljeni domobrani upoznati su sa ciljem NOB-a i pušteni kucama. Oko 60 vojnika
i jedan oficir uspjeli su da se izvuku iz obruca kroz raspored 5. cete i da pobjegnu za Kozarac.
O tome kako je izvedena akcija na Mrakovici u izvještaju 3. oružnicke pukovnije iz Banje Luke piše:
»5. prosinca 1941. godine oko 5 sati napadnuta je pobunjenicima 2. bojna 11. pješadijskog puka na
Mrakovici, kotar Prijedor. Napad je izveden sa tri strane. Bojna je prihvatila borbu koja je trajala do 9
sati, ali nije uspjela napadaj odbiti, vec je naprotiv bila od pobunjenika razbijena. Od razbijene bojne
prispjelo je u selo Kozarac: zapovjednik bojne, 10 casnika, 37 docasnika i 477 domobrana, vecinom
bez oružja i odjece. Zarobljeno je 190 domobrana, 20 strojopušaka (puškomitraljeza), 5 strojnica
(t.m.), 4 bacaca mina i 120 bombi za bacac.
Ranjenih ima oko 100 domobrana i 3 casnika. Mrtvih imade oko 80 domobrana. Pobunjenici su
zarobljene domobrane po razoružanju skinuli i obukli im civilna odijela, pa ih zatim pustili po
partijama na slobodu. Prije puštanja na slobodu pobunjenici su cašcavali domobrane jelom i
cigaretama, a njihove vode medu kojima je doktor Mladen Stojanovic, održali su domobranima govor
u komunistickom tonu, pozvavši ih da bace oružje i da se ne bore protiv njih, koji su im braca«
(404,269).
Zaplijenjeno je: 4 minobacaca, 6 teških mitraljeza, 12 puškomitraljeza, 155 pušaka, 19000 metaka,
120 granata za minobacac, 90 rucnih bombi (mnogo oružja je izgorjelo u zaplijenjenim kucama) i
razne druge ratne opreme (11,56). Zaplijenjeno je 54 šatorska krila, 115 cebadi, kompletna
ambulanta i bataljonska zastava.
Partizanski gubici u ovoj borbi iznosili su 5 mrtvih i 6 ranjenih. Medu poginulima nalazio se i zamjenik
komandira 2. cete Dragoje Miljatovic Švarc, clan OK KPJ za Kozaru i borci Milan Vilic, Branko
Vujanovic, Branko Bucma, Cup Aleksandar (293,31). Znacajan udio cetnog saniteta došao je do
izražaja u bici na Mrakovici.
U akciji na Mrakovici istakli su se sljedeci drugovi: Mlado Stanic, Mladen Graonic, Ðuro i Mile
Vucinovic, Slavko Banovic, Uroš Bakic, Rade Rauš, Milivoje Bokan, Pero Jovišic, Dragutin Curguz,
Mihajlo Vucicevic, Tomica Španovic, Jovo Bijelic, Ljuban Acimovic, Rade Kondic, Ranko Šipka, Petar
Mecava (11,58).
Pobjeda na Mrakovici bila je prva veca uspješno izvojevana akcija kozarskih partizana. Cete su
potpuno izvršile dobijeni zadatak, sem 5. cete koja je, zbog neiskusnih boraca, popustila pred
neprijateljskim protivnapadom iz obruca i dozvolila mu da izvjestan dio snaga izvuce i tako izbjegne
potpuno uništenje. Na Mrakovici su zaplijenjeni prvi bacaci koji su u narednim borbama uspješno
korišceni. Još dok je na Mrakovici trajala borba, narod je sa mnogobrojnim darovima krenuo prema
logorima ceta. U selima su ostali samo starci i babe da se mole bogu za pobjedu partizana (11,59).
Ovo je bila najznacajnija akcija Kozarskog odreda od njegovog formiranja. Pobjeda na Mrakovici je
unijela veliki polet i silno ojacala borbeni moral boraca i naroda. U cete je došao veliki broj boraca.
Ljudi su dolazili u grupama i pojedinacno u komande ceta, tražeci da ih prime za borce (275,337).
Pobjeda je imala veliki vojni i politicki znacaj i snažno je odjeknula u narodu. Kozara je postala simbol
nepobjedivosti. Pobjede njenih boraca nad neprijateljem silno su odjeknule po citavoj Krajini. Svud se
govorili o hrabrosti i borbenosti kozarskih partizana, o njihovim silovitim jurišima u napadu u kom se
ne može odbraniti nikakvo neprijateljsko uporište. O borbenosti partizana Kozare širio se glas
Bosnom, Banijom, Kordunom, Slavonijom…
Slavu kozarskih partizana u neprijateljskoj vojsci i na okupiranoj teritoriji najviše su pronosili
zarobljeni domobrani i žandari koji su pušteni. Oni su tako demoralizatorski djelovali u neprijateljskoj
vojsci. Ustaška nadzorna služba (ustaška policija) ravnateljstva za javni red i sigurnost vlade NDH je
naredila, u cilju suzbijanja demoralizacije kod domobrana i žandara, da se svi zarobljeni i pušteni
domobrani i žandari stave pod prismotru i onemoguce u svome razornom radu. U naredenju je,
izmedu ostalog, navedeno: »… Komunisti puštaju naše domobrane, oružnike, te dužnosnike državne
riznice na slobodu, nakon što su ih jedno vrijeme držali u zarobljeništvu…
Potrebno je radi opreza i javnog reda i državne sigurnosti nad svim ovim osobama voditi strogi
nadzor, jer je vrlo vjerovatno da ih nisu iz neke naklonosti pustili kuci, vec sigurno radi ispunjenja
neke zadace koja nije u skladu sa NDH, niti sa postojecim državnim poretkom…«
Poslije pobjede snaga 2. krajiškog (Kozarskog) NOP odreda na Mrakovici (5. XII 1941) okupator je
uvidio da nema snaga koje bi mogle uništiti partizanske snage Kozare. Kozarski partizani zaplijenjenim
oružjem postali su vrlo jaki pa bi mogli napasti poslije Mrakovice Ljubiju. Istog dana kad je pala
Mrakovica (5. XII 1941) okupator je uputio za odbranu rudnika u Ljubiji 923. Landesšicen bataljon. U
naredenju za posjedanje rudnika je navedeno: »Obezbedenje eks-ploatacije rude željeza i saobracaja
na pruzi Ljubija-Prijedor.«
Pored 923. Landesšicen bataljona okupator je naredio da brani rudnik Ljubiju i 8. ustaška bojna jacine
700 ustaša, tako da je krajem 1941. godine u rudniku Ljubiji bilo 1500 Nijemaca i ustaša.
Decembra 1941. godine je zapovjedništvo banjaluckog zdruga, poslije borbe na Mrakovici, raspisalo
nagradu onome ko ubije najistaknute i najsposobnije vode partizana na terenu Bosanske krajine,
medu kojima na prvom mjestu doktora Mladena Stojanovica,
Nocu izmedu 7. i 8. decembra dio snaga 2. krajiškog (Kozarskog) NOP odreda izvršio je napad na
neprijateljsku posadu koja je obezbjedivala žicaru od Lješljana do Dobrljina. Žicara je onesposobljena
za rad.
10 decembra 1941. godine jedinice 2. krajiškog (Kozarskog) NOP odreda srušile su most (15 m dug)
na cesti Mrakovica-Kozarac.
Jedna cesta 2. krajiškog odreda izvršila je napad na željeznicku stanicu Donja Dragotinja. Poginulo je
5, a zarobljeno 18 neprijateljskih vojnika. U borbi je ranjeno 5 partizana. Snage 2. krajiškog odreda
odbacile su neprijatelja od sela Grbavca.
11 decembra 1941. godine odbijen je ponovni pokušaj neprijatelja da prodre u selo Grbavce.
Zarobljena su 3 domobrana i 3 ustaše, zaplijenjena 2 puškomitraljeza, 15 bombi i 6 pušaka.
Miniran je betonski most na cesti Prijedor-Kozarac. Zapaljena je zgrada škole u selu Brezicanima zbog
stacioniranja neprijateljskih snaga. Dijelovi 3. cete 2. krajiškog odreda napali su željeznicku stanicu
Ravnice. Neprijateljski vojnici su pobjegli, a stražara je zapaljena. Zapaljena je zgrada škole u selu
Donje Vodicevo.
12 decembra 1941. godine jedinice 1. cete 2. krajiškog odreda sprijecile su dopremu stoke na sajam u
Prijedor. Zapaljena je zgrada škole u selu Velika Žuljevica. Održan je veliki narodni zbor u selu
Mrazovcima.
14 decembra 1941. godine zapaljena je zgrada škole u selu Gornja Dragotinja.
15 decembra 1941. godine jedna ceta 2. krajiškog odreda uništila je rezervoar za vodu (Bubnjarica)
kojim se služila Kostajnica. Održan veliki narodni zbor u selu Slabinja. Govoreno o ciljevima i zadacima
NOB-e.
Pod komandom štaba 2. krajiškog odreda bile su Crnovrška (6) i Motajicka (7) partizanska ceta preko
rijeke Vrbasa u centralnoj Bosni. Polovinom decembra 1941. godine ove dvije cete u centralnoj Bosni
su predate pod komandu štaba 3. krajiškog NOP odreda. Od tog vremena Moštanicka ceta ne naziva
se više 8, nego 6.
Jedna domobranska satnija iz sastava 11. pješadijske pukovnije i 8 oružnika utvrdila se u zaseoku
Stanišljevici, koje pripada selu Turjaku. Objekat žandarmerijske kasarne (12 x 8 m) i osnovne škole (14
x 8 m), prizemno od lomljenog kamena, dobro su utvrdili. Iskopane rovove oko objekata zaštitili su
grudobranima.
U noci izmedu 15. i 16. decembra 1941. godine 2, 5, 6. i 7. ceta 2. krajiškog NOP odreda napale su na
neprijateljsko uporište u Turjaku (293,32). Na drugom mjestu piše da je to bila samo 5 (Gradiškoomarska)
i 6. (Moštanicka) ceta (11,59). Neprijatelj je pružao jak otpor. Vatrom minobacaca, koje su
oteli u ranijim borbama, partizani su precizno tukli rovove ispred škole i kasarne, tako da je neprijatelj
bio prisiljen da ih napusti i povuce se u školu i kasarnu. Partizani su još energicnije napali tako da
neprijatelj nije mogao da iz jakih zgrada pruži organizovan otpor. Bombaške i jurišne grupe uspjele su
da se privuku na blisko odstojanje i da pod zaštitom puškomitraljeske vatre, upravljene na vrata i
prozore, brzim jurišom prodru u školu i kasarnu. Pojava bombaša u školi i kasarni stvorila je pometnju
kod posade koja se poslije jednocasovne borbe predala. Poginulo je 7 neprijateljskih vojnika (11,59).
Zarobljeno je 134 neprijateljska vojnika, od kojih 3 oficira i 8 žandara. Zaplijenjeno je 140 pušaka, 2
teška mitraljeza, 6 puškomitraljeza i mnogo druge vojne opreme. Poginuli su borci 2. krajiškog NOP
odreda: Milan Sredojevic, Lazo Popovic, Rajko Ristic, Miloš Jankovic i Gojko Samarždija (293,32).
Neprijateljska posada iz Podgradaca pokušala je u toku borbe da pritekne u pomoc posadi u Turjaku,
ali je zakasnila. Iste snage koje su likvidirale posadu u Turjaku natjerale su u bjekstvo i posadu iz
Podgradaca, koja je napustila i svoje uporište i pobjegla u Bosansku Gradišku (11,59).
16. decembra 1941. godine neprijatelj je bombardovao položaje oko Turjaka i pokušao od
Podgradaca da prodre, ali su jedinice 2. krajiškog odreda odbile napad.
16 decembra 1941. godine održan je veliki narodni zbor u selu Marinima.
17 decembra 1941. godine jedna ceta 2. krajiškog odreda izvršila je napad na poljoprivrednu školu u
Bosanskoj Dubici. Zaplijenjeno je 8 krava, 4 konja itd.
U selu Gornjem Vodicevu (na karti Donje Vodicevo), u zaseoku Ðurici bila je prizemna zgrada osnovne
škole (15 x 10 m) na mjestu Umetaljka, izgradena od lomljenog kamena. U ovoj zgradi škole bilo se
utvrdila domobranska posada 5. cete Bjelovarskog dopunskog bataljona.
Nocu izmedu 17. i 18. decembra 1941. godine 3 (Novsko-lješljanska) i 4. ceta napale su neprijateljsku
posadu u Umetaljci. Borba se vodila cijelu noc, ali se oficir sa 40 domobrana morao najzad predati.
Poginula su 4 neprijateljska vojnika i bilo je više ranjenih. Zaplijenjeno je 40 pušaka, 7
puškomitraljeza, 3 sanduka metaka. Partizani su imali 3 ranjena borca, od kojih jedan teže (11,60).
Partizani su uništili uredaje žicare rudnika Lješljana.
19. decembra 1941. godine patrola jedne cete 2. krajiškog odreda kod sela Draksenica zarobila je 2
domobrana, opštinskog stražara i lugara i zaplijenila 2 puške, 1 pištolj, 3 bombe, 150 pušcanih
metaka, odijelo i ostalu vojnu opremu. Vojnici i policajac su pušteni kucama, a lugar je kao ustaša
strijeljan. Istoga dana patrole te cete zaplijenile su mnogo žita namijenjenog pijaci u Bosanskoj
Dubici.
Drugi krajiški narodnooslobodilacki partizanski odred, prije 21. decembra 1941. godine, po cetama je
izgledao ovako:
1(Prijedorska) ceta; komanda cete: Rade Kondic, komaridir, radnik, Jaruge (prvi komandir ove cete
bio je Milorad Mijatovic, zatim Veljko Stojakovic, te Rade Kondic); Dušan Misiraca, politicki komesar,
student, Dobrljin (prvi politicki komesar ove cete bio je Mico Surlan, a iza njega Dušan Misiraca). Ceta
je imala 266 boraca. Nalazila se na kosi Mededak (Mednjak).
2(Dubicka) ceta; komanda cete: Miloš Šiljegovic, komandir, ucitelj, Meduvode; Nikola Luketic,
politicki komesar, ucitelj, Mrazovci. Ceta je imala 210 boraca i nalazila se na kosi Vitlovskoj u Kozari.
3 (Moštanicka) ceta; komanda cete: Mirko Pekic, komandir, ucitelj, Aginci; Pero Curguz, politicki
komesar, ucitelj, Pobrdani. Ceta je imala 110 boraca i stacionirala se u Capnjaku iznad sela Vojskove.
3 (Karanska) ceta; komanda cete: Ivica Marušic Ratko, komandir, službenik, Zagreb; Žarko Zgonjanin,
politicki komesar, radnik, Gornja Dragotinja (prvi politicki komesar bio je Obren Obrad Stišovic,
španski borac, kasnije komandant 2. KNOP odreda). Ceta je imala 257 boraca i stacionirana na
Karanu.
4(Baljska) ceta; koraanda cete: Ranko Šipka, komandir, student, Banja Luka; Joco Marijanovic,
politicki komesar, student, Prijedor. Ceta je imala 277 boraca i stacionirana u rejonu BaIja.
Kukljanska ceta; komanda cete: Veljko Stojakovic, komandir, radnik, Kuljani; Pero Ðuric, politicki
komesar, dak, Gornje Vodicevo. Ceta je formirana u decembru 1941. godine. Imala je 174 borca.
Stacionirana u selu Kuljanima (po redu formiranja bila je 8. ceta 2. krajiškog NO partizanskog odreda).
5 (Brusovacka) ceta; komanda cete: Milorad Mijatovic, komandir, službenik, Bosanski Novi (prvi
komandir cete bio je Mirko Pekic, ucitelj); Milan Vrhovac, politicki komesar ucitelj, Prijedor (prvi
politicki komesar bio je Duško Brkovic). Ceta je imala 263 borca. Stacionirarta U Brusovcu, na granici
bosanskogradiškog i prijedorskog podrucja.
7(Grbavacka) ceta; komanda cete: Piljo Stanišljevic, komandir, radnik, Turjak; Adem Kovacevic,
politicki komesar, student, Dubrava. Ceta je formirana u decembru 1941. godine. Imala je 370
boraca. Stacionirana u Grbavcima.
Bistricka ceta; komanda cete: Mlado Obradovic, komandir, radnik, Prusci; Vladeta Radic, politicki
komesar, službenik, Gašnica. Ceta je imala 258 boraca. Stacionirana je u Bistrici.
Turjacka ceta; komanda cete: Nikola Roncevic, komandir, podoficir, Vrbaška; Atif Topic, politicki
komesar, Bosanska Gradiška. Ceta je formirana u decembru 1941. godine. Imala je 61 borca.
Stacionirana na ovom podrucju.
Zaštitni vod pri štabu 2. krajiškog narodnooslobodilackog partizanskog odreda imao je 52 borca
(404,329). Ko želi nešto više da zna o navedenim cetama, neka procita knjigu Kozarski odred (od 279
do 329, strane).
‘ U sastavu 2. krajiškog NOP odreda do sredine decembra 1941. godine bile su Prnjavorska i
Crnovrška partizanska ceta sa podrucja srednje Bosne, koje su tada ušle u sastav 3. krajiškog NOP
odreda. Komandu Crnovrške cete sacinjavali su: Duško Bojanic, komandir, Duško Brkovic, politicki
komesar i Ilija Ile Stojanovic, zamjenik politickog komesara (404,330).
21. decembra 1941. godine na Širokom Brijegu u Kozari održano je vojno-politicko savjetovanje OK
KPJ za Kozaru i štaba 2. krajiškog (Kozarskog) NOP odreda. Savjetovanju su prisustvovali Ðuro Pucar
Stari, sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, i Osman Karabegovic, clan Oblasnog
komiteta KPJ za Bosansku krajinu. Izvršena je analiza rada od pocetka ustanka i vojno-politicka
situacija na Kozari. Donesena je odluka da se jedinice odreda reorganizuju u tri bataljona.
Postavljen je zadatak da se formiraju pozadinske cete po selima, rezervne omladinske cete, ucvrsti
rad NO odbora, rad sa ženama i omladinom i ociste destruktivni elemenat.
Na savjetovanju je utvrdeno da 2. krajiški (Kozarski) NOP odred ima preko 1000 boraca, naoružanih
sa 845 pušaka, 9 teških mitraljeza, 30 puškomitraljeza i 4 teška bacaca mina (mino-bacaca) (275,388).
Poslije savjetovanja izvršena je reorganizacija u 2. krajiškom NOP odredu.
Štab 2. krajiškog NOP odreda bio je u sljedecem sastavu: komandant dr Mladen Stojanovic, zamjenik
komandanta Josip Mažar Šoša, politicki komesar Obrad Stišovic, zamjenik politickog komesara Ratko
Vujovic Coce.
Štabovi bataljona i komande ceta bile su u sljedecem sastavu:
Štab Prvog bataljona: komandant Ivica Marušic Ratko, politicki komesar Žarko Zgonjanin, zamjenik
komandanta Dragan Marin, zamjenik politickog komesara Mico Šurlan.
Od 21. XII 1941. godine Drugim krajiškim (kozarskim) odredom komandovali su: I) dr Mladen
Stojanovic, komandant; 2. Josip Mažar Soša, zamjenik komandanta; 3. Obrad Stisovtc, politicki
komesar; 4. Ratko Vujovic Coce, zamjenik politickog komesara
Komanda 1. cete 1. bataljona: komandir Savo Keser, politicki komesar Trivo Bogunovic. Komanda 2.
cete (Baljska): komandir Ranko Šipka, politicki komesar Pero Ðuric. Komandir 3. cete (Kuljanske):
komandir Veljko Stojakovic, politicki komesar Joco Marjanovic.
Štab Drugog bataljona: komandant Miloš Šiljegovie, politicki komesar Dušan Misiraca, zamjenik
politickog komesara Dušan Utešinovic.
Komanda 1. cete 2. bataljona: komandir Rade Kondic, politicki komesar Mile Rajlic. Komanda 2. cete:
komandir Mirko Pekic, politicki komesar Nikola Luketic. Komanda 3. cete: komandir Tomica Španovic,
Mirko Basic, politicki komesar Pero Curguz.
Štab Treceg bataljona: komandant Milorad Mijatovic, politicki komesar Milan Vrhovac.
Komanda 1. cete 3. bataljona: komandir Mlado Obradovic, politicki komesar Vladeta Radic. Komanda
2. cete: komandir Piljo Stanišljevic, politicki komesar Adem Kovacevic. Komanda 3. cete: komandir
Nikola Rancevic, politicki komesar Atif Topic (404,347).
24. decembra 1941. godine banjalucki zdrug izvještava pretpostavljenu komandu kako teško izlazi na
kraj sa partizanima na Kozari.
Kad zarobe domobrane, drže im komunisti propagandni govor, ponude ih hranom i cigaretama,
previju im rane (ako ih imaju) i potom puste kucama. Ubijenim uzmu dokumenta i novac spakuju i
pošalju kucama. Na taj nacin toliko uticu na moral vojnika, da su ovi neupotrebivi ubuduce za akciju
protiv pobunjenika (11,171).
Takvi postupci doveli su do predaja pojedinih domobranskih posada bez otpora. Partijsko i vojno
rukovodstvo na Kozari poklanjalo je veliku pažnju vaspitanju partizana u duhu linije Partije.
Rukovodstvo odreda je racunalo sa moralno-politickom cvrstinom svojih ceta. Iz dana u dan uspješno
su savladivani elementi stihijnosti i samovolje, a u redove partizana unošena je jaka disciplina.
Osposobiti svakog partizana da bude agitator i da samostalno, na temelju svog vlasitog ubjedenja,
tumaci liniju Partije i ideje NOP nije bilo nimalo lako. Taj zadatak su partijske organizacije uspješno
završile (11,172).
24decembra 1941. godine jedna ceta 2. krajiškog odreda upala je u selo Kolonija (Dubrava), gdje je
spalila arhivu Opštine. Jedna ceta ušla je u sela Bukvik, Gazin Lug i Bukovac. U Podgoranima su
partizani zaplijenili imovinu trgovacke radnje Špicštajn, vlasništvo ustaške države.
25decembra 1941. godine jedna ceta 2. krajiškog odreda odbila je napad ustaša na selo Mrakodol.
Ceta je istog dana izvršila prepad na Kostajnicu bacacima mina, pri cemu je porušila opštinsku zgradu.
26decembra 1941. godine patrola jedne cete 2. krajiškog NOP odreda zarobila je domobransku
patrolu jacine 8 ljudi sa svom opremom i sankama sa koljima. Povucena je neprijateljska posada iz
sela Orahova.
27 decembra 1941. godine neprijatelj je pošao da pljacka selo Cerovljane, ali nakon krace
borbe je protjeran. Vod jedne cete 2. krajiškog odreda upao je u selo Mašice i zapalio sjedište
romanovacke opštine. Patrola jedne cete 2. krajiškog odreda zaplijenila u cardaku bega Džinica: u
selu Omarskoj 28. komada stoke i 50 metrickih cenata žita. Uhvacen je i strijeljan špijun i vojnik
domobranstva Branko Radic (nanio zlo oko Svodne).
Nocu izmedu 27. i 28. decembra 1941. godine dijelovi 2. krajiškog odreda uništili žandarmerijsku
stanicu i opštinsku arhivu u selima Draksenicu, Orahovi i Romanovcima.
28. decembra 1941. godine dvije cete 2. krajiškog NOP odreda zauzele su sela Orahovac i
selo Draksenic u koja se neprijatelj bio evakuisao poslije pada Turjaka i Podgradaca. Pretresom sela
nadeno je i zaplijenjeno 19 vojnickih i 15 civilnih pušaka, 2 revolvera, 500 metaka, 1 pisaca mašina, 1
šapirograf, 1 radio-aparat, 1 telefon i 6500 kuna u opštini. Uništena je arhiva i zgrada
onesposobljena za stanovanje.
29. decembra 1941. godine patrola jedne cete 2. krajiškog odreda kod sela Omarske uhvatila je 8
ustaša. Romelije Augustini, Atilije Augustini, Rikardo Augustini i Rasima Mahica, koji su kao ustaše
sudjelovale u ljetošnjem pokolju, strijeljani su. Ivana Osmanovic (Šabana), bivšeg ustašu koji je ubio
Niku Mijatovica i sudjelovao u svim pokoljima u Omarskoj, strijeljali su, kao i Petra Halika, bivšeg
ustašu. Manojla Ðuricica, koji je optužio svog brata Rajka ustaškim vlastima i ucinio druga zlodjela,
Luka Keserovic, ustašu, strijeljali su Sulejman Mehanovic, Ahmet Kulic i Serif Kilic iz Kozarca, koje su
iste patrole uhvatile, pušteni su na slobodu, u nedostatku dokaza da su bili ustaše.
/. Kozarska djeca uce pisati krajem 1941. godine;
2. Osnovna škola u kuci Ðure Rucnova u Johovi
Jedna naša patrola je istog dana kod Piskavice zarobila 9 domobrana sa cijelom opremom i
municijom.
30. decembra 1941. godine vod ustaša iz Jasenovca pošao je u pljacku sela Gradine. Patrola je pustila
da vod ustaša, koji se prevozio preko Save, pride pod samu obalu rijeke, a kad je poceo iskrcavanje
otvorila je vatru. Tom prilikom nekoliko ustaša je palo u rijeku. Borba je trajala citav dan. Neprijatelj
je od Jasenovca dejstvovao sa teškim mitraljezima. Uvece su ustaše pokušale da se vrate, ali su ih
partizani ispratili plotunskom paljbom. Od citavog voda uspjelo je samo da pobjegne 4-5 ustaša. Naši
minobacaci tukli su željeznicku stanicu i neprijateljska uporišta u Jasenovcu i ucutkali 2 mitraljeza koja
su dejstvovala s onu stranu rijeke. Partizani nisu imali gubitke (11,61).
Drugi krajiški NOP odred je kroz petomjesecnu borbu znatno narastao, a borci i starješine su stekli
dragocjeno borbeno iskustvo. Disciplina je bila na zavidnoj visini, a pocivala je na svijesti boraca o
pravednoj stvari za koju se bore i velikom autoritetu KPJ. Poslije održanog savjetovanja na Širokom
Brijegu u Kozari, koje je bilo 21. decembra 1941. godine, u izvještaju sekretara Oblasnog komiteta
Ðure Pucara Starog stoji:
»Drug delegat iz višeg štaba naglasio je da je u ovom odredu našao stanje koje je bolje nego u ma
kojem drugom odredu u našoj Bosanskoj krajini, bilo to u pogledu ishrane, odijela, odjece, obuce,
vojne discipline ili finansijskog stanja…«
Ovako dobrom stanju u Drugom krajiškom NOP odredu mnogo je doprinio njegov komandant dr
Mladen Stojanovic, svi rukovodioci i borci odreda.
30. decembra 1941. godine Glavni štab NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu uputio je u Podgrmec dr
Mladena Stojanovica radi pomoci na konsolidaciji 1. krajiškog odreda.
»31. decembra 1941. godine u opštini Orahova skoro svi grkoistocnjaci prije kratkog vremena najavili
prijelaz na rimokatolicku vjeru. Medutim, kad je iz Orahove otišla naša vojska« -kaže se u izvještaju II
domobranskog zbora – »oni su bili prvi koji su o tome obavijestili pobunjenike partizane i najsrdacnije
ih docekali…« (275,111)
Od 26. septembra do 31. decembra 1941. godine pored navedenih borbi kozarski partizani izvršili su
još 41 manju akciju. U ovim je akcijama zarobljeno 37, a ubijeno 39 neprijateljskih vojnika.
Zaplijenjeno je 64 puške, 4 puškomitraljeza, 20 lovackih pušaka i 2150 metaka.
Na slobodnoj teritoriji život tece normalnim tokom. Otvaraju se vojne radionice. Simo Vejinovic,
borac, zajedno s Lazom Jelisavcem, Mihom Kalinicem, Milanom i Ristom Stuparom i drugim radi u
vojno-mehanickoj radionici. Minerska grupa popravlja puške, izraduje bombe, preudešava oružje za
partizanske potrebe. Tim bombama Simo diže u vazduh vozove i mostove. Pero Gvozden borcima
popravlja obucu. Simo u svojoj radionici pravio je podvige. Cijeli voz surva se u provaliju. Zaštitni vod
partizana zarobljava neprijateljske vojnike. Simo je bio voljen i poznat medu svim Kozarcanima.
U novembru i decembru 1941, godine jedinice kozarskih partizana sa minerima bile su deset puta na
željeznickoj pruzi Volinja-Piskavica. Dignuta su cetiri mosta, zauzeto 5 željeznickih stanica na kojima
su porušeni stanicni uredaji, potrgana pruga na više mjesta. Ucestalo miniranje i napadi partizana na
željeznicku komunikaciju neprijatelju su ozbiljno ugrozili saobracaja. Zato je u decembru 1941. godine
opremio i dotjerao pet garnitura oklopnih vozova. Tri je smjestio u Bosanski Novi da s njima
interveniše i obezbeduje željeznicku prugu u pravcu Bihaca, Volinje i dio pruge prema Prijedoru. Dva
oklopna voza smjestio je u Prijedoru radi obezbjedenja pruge u pravcu Banje Luke i Bosanskog Novog
(275,388). Oklopni vozovi bili su nova mjera odbrane neprijatelja. Na najmanji napad partizana
oklopni vozovi su intervenisali.
Okupatori su sa kvislinzima, pod zaštitom oružanih snaga, brzo popravljali porušenu prugu i
nastavljali sa transportom rude. Tako su u toku 1941. godine uspjeli da transportuju 200.000 tona
rude, koja je iskopana prije aprilskog rata i bila uskladištena nedaleko od rudnika i 100.000 tona rude
koja je iskopana u toku druge polovine 1941. godine. Nijemci su bili posebno zainteresovani za
eksploataciju nalazišta gvozdene rude, jer je njen kvalitet odgovarao potrebama njemacke vojne
industrije. Prema procjenama njemackih strucnjaka, iz rudokopa gvožda sa podrucja Kozare godišnje
se moglo iskopati oko 400.000 tona, a to je predstavljalo dobar dio ukupnih godišnjih potreba vojne
industrije Treceg Rajha. To je bila ruda izuzetnog kvaliteta za proizvodnju celika koji je korišcen za
izradu naoružanja i municije. Radi obezbjedenja izvoza rude iz Ljubije okupator je u dolinu Sane i Une
rasporedio jace ustaške snage u koje je imao više povjerenja nego u domobrane. Tu su rasporedene
6. ustaška bojna u Bosanskom Novom, jacine 900 ustaša; 12. ustaška bojna, jacine 600 ustaša, u
Bosanskoj Kostajnici 11. domobranska pukovnija, ojacana artiljerijom u Prijedoru, jacine oko 2000
domobrana.
U okupacionom podrucju Makedonije i istocne Srbije koncem 1941. godine i pocetkom 1942. godine
bilo je 5 bugarskih divizija, a u Backoj, Baranji i Medimurju nekoliko brigada i pukova madarskih
okupacionih jedinica. Prema tome, koncem 1941. i pocetkom 1942. godine u Jugoslaviji je bilo 29
okupatorskih divizija i oko 80 specijalnih bataljona. U to vrijeme Nezavisna Država Hrvatska imala je 6
pješadijskih divizija i 3 samostalna puka domobranstva, 15 ustaških bataljona, 4 žandarmerijska puka
i razne pomocne jedinice. Tada su se brojnije kvislinške formacije stvarale još i u Srbiji (Nediceve
oružane snage i Ljoticevi dobrovoljacki odredi). Krajem 1941. godine u borbu protiv ustanika ulaze i
cetnicki odredi Draže Mihajlovica (293.19). U okupacionom podrucju Srbije nalazile su se 704, 714,
717, a kasnije, po izbijanju ustanka u Srbiji, dovedene su 342 divizija iz Francuske i 113. iz Grcke,
divizije jacine oko 7000 vojnika. Osim tih jedinica, bili su samostalni bataljoni kao teritorijalne jedinice
za obezbjedenje industrijskih i saobracajnih objekata (293,18).
Na jugu i istoku podrucja Kozare raspored neprijateljskih snaga ostao je u istom rasporedu kao i u
toku novembarske ofanzive. Tako su partizani Kozare u toku 1941. godine privukli na sebe preko
jedne cetvrtine ukupnih snaga Nijemaca, ustaša, domobrana, žandara i legionara na teritoriji NDH.
Od prvih dana ustanka do kraja 1941. godine razvijala se narodna vlast na Kozari, koja je izvršavala
svoje specijalne zadatke. Prvi organi nove narodne vlasti bili su povjerenici, koje je u oslobodenim
selima postavljao štab odreda. Te partizanske povjerenike je narod Kozare prihvatio kao svoje. Oni su
preuzeli na sebe poslove sakupljanja hrane po selima, prevoz hrane na položaje, prikupljanje boraca
za partizanski odred, rasporedivanje straže za obezbjedenje sela. Oni pozivaju narod na konferencije i
istupaju na konferencijama kao tumaci politicke situacije i propagatori ciljeva narodne borbe. Ovi prvi
organi nove narodne vlasti su se brzo afirmisali pa im se narod obracao i za sva druga pitanja.
Vec 1941. godine bila je prostrana slobodna teritonja. Osnivani su narodnooslobodilacki odbori.1 (1
Pero Baškot navodi da je prilikom izbora seoskih NOO, narod birao svoju narodnu vlast demokratski
na masovnim sastancima. »Istovremeno u selima su birani od naroda i narodni sudovi od
najpoštenijih ljudi. Sud od tri clana rješavao je sve zadjevice medu ljudima, pa cak su brzo rješavali i
sudske sporove koji su godinama trajali u bivšoj Jugoslaviji. Time je narod stvorio svoju novu »vlast i
svoj sud, a odbacio svu vlast i sudove starih režima.«) Seoski NOO-i na podrucju Kozare organizovali
su sakupljanje hrane, odjece i obuce za borce partizanskog odreda, prevoz hrane na položaje, obradu
poljoprivrednih imanja i sakupljanje prispjele ljetine, organizovali su seoske straže i obezbjedivali sela
od prodora neprijatelja, NOO su preuzeli i mobilizaciju snaga za borbu, a razvili su intenzivan politicki
rad na oslobodenoj teritoriji. Svi seoski narodnooslobodilacki odbori na Kozari su imali 3 do 5
odbornika. Odbor je birao predsjednika. Clanovi odbora bili su zaduženi za pojedine zadatke koji su
bili stalni ili povremeni. Krajem decembra 1941. godine na konferenciji seoskih
narodnooslobodilackih odbora sela Kuljana, Gornjeg i Donjeg Vodiceva izabran je opštinski NOO
Dobrljin. I na zboru u selu Podgracima izabran je Opštinski narodnooslobodilacki odbor. Tako je do
kraja 1941. godine na Kozari radilo oko 50 seoskih narodnooslobodilackih odbora u potkozarskih
selima.
Ovi narodnooslobodilacki odbori u selima na Kozari u 1941. godini bili su neposredno vezani za
partizanske jedinice sve do pocetka 1942. godine. Narodnooslobodilacki odbori bili su svjesni da
preuzimaju civilnu vlast u selu u svoje ruke i bez njihovog znanja nije se smjelo ništa dogoditi u selu.
Partizani i narod vode zajednicku borbu. Partizani vode vojnicke, a narodno-oslobodilacki odbori
civilne poslove (404,343).
Odlukom okružnog vojno-politickog savjetovanja u Kozari od 21. decembra 1941. godine poceli su se
stvarani viši organi vlasti: opštinski narodnooslobodilacki odbori, odnosno komande opština sa
komandantom opšine. Opštinske narodnooslobodilacke odbore sacinjavali su predsjednici seoskih
narodnooslobodilackih odbora. Karakteristicno je da su na celu opštinskih odbora bili komandanti
opština, a ne predsjednici odbora. Komandant opštine rukovodio je radom opštinskog
narodnooslobodilackog odbora i bio je podreden i odgovoran štabu bataljona koji je djelovao na
odredenom podrucju.
Krajem decembra 1941. godine na konferenciji clanova KPJ 1. bataljona 2. krajiškog odreda i sa
terena izabran je Sreski komitet KPJ za Bosanski Novi u sastavu OK KPJ za Kozaru. Ali, organizovanog
SKOJ-a u kozarskim selima nije bilo sve do pred kraj 1941. godine. Na omladinu na selu vršili su uticaj
omladinci koji su išli u svijet i vracali se kucama i radnici na radilištima, daci i pojedini profesori iz
škola. Ovaj uticaj vršen je kroz »Seljacko kolo«, »Soko« i druge oblike okupljanja seoske omladine
(275,313). U nekim od ovih organizacija bio je vec preovladao uticaj KPJ i SKOJ-a (KAB i RKUD
»Pelagic« u Banjoj Luci, »Omladinski klub« u Bosanskoj Gradišci, literarna družba »Petar Kocic« u
Gimnaziji u Prijedoru) (275,313).
U decembru 1941. godine za selo Mašice i Viluse formirao je aktiv SKOJ-a Vladimir Nemet Braco.
Dževad Midžic i Božo Dimitrijevic formirali su aktiv SKOJ-a ciji je sekretar bio Dule Vidovic. 1941.
godine aktiv SKOJ-a u Brezicanima formirao je Rajko Radetic. Decembra 1941. godine, na inicijativu
PK SKOJ-a za BiH, otpoceo je rad na osnivanju Narodnooslobodilackog saveza omladine Bosne i
Hercegovine (NO SOBiH) kao masovne organizacije udružene srpske, muslimanske i hrvatske
omladine Bosne i Hercegovine.
Oslobodenje sela i ponovno proširenje oslobodene teritorije krajem 1941. godine dalo je nov zamah
politickom i vojnickom radu u narodu. Organizuje se narodna vlast, a formiraju se rezervne cete u
koje se ukljucuju svi muškarci sposobni za borbu ili oni koji dotad nisu stupili u partizane zbog
nedostatka oružja. Cete imaju svoje rukovodstvo (komandire i komesare) i prolaze kroz vojnicku i
politicku obuku.
U toku decembra 1941. godine formirani su vojno-politicki kursevi za omladince koji nisu služili
vojsku, a javljali su se dobrovoljno u partizanske cete1. (Obrad Stišovic piše: »Ovi kursevi su formirani
mnogo prije po cetama. U Marinima radi sa omladinom Jovo Brdar, odmah po formiranju cete. Prvo
su pravljeni spiskovi prijavljenih za cetu, a onda formirani kursevi. Tek kasnije su formirani kursevi pri
logorima ceta ili u školama.« ) U jednom zapisu stoji i ovo: »Otevši pušku od neprijatelja, mnogi
omladinci su ostajali u partizanima. Jednoga decembarskog dana 1941. godine iz Mašica, Vilusa, i
Romanovca 80 mladica je stupilo u partizanske jedinice« (275,321).
Štabovi i komandanti moraju paziti da neprijatelj ne ubaci u partizanske odrede svoje provokatore i
špijune. Ako se takvi pojave, treba ih odmah strijeljati, a njihova imena objavljivati. Tako su postupali
Kozarcani sa izdajicama, uz masovnu podršku naroda (275,412).
Specifican oblik bezbjednosti teritorije Kozare bile su i pozadinske cete. Prema nekim podacima, njih
je bilo na podrucju odreda 23. Imale su zadatak »da brane sela i da manevrišu, da cuvaju telefonske
linije od neprijateljskog kidanja i prisluškivanja« (275,412).
Sistem bezbjednosti na Kozari u toku NOR-a dopunjavan je nizom mjera, oblika i sredstava
bezbjednosti, kao što su: uvodenje objava i propusnica, kontrola vec izdatih objava (jer je neprijatelj
falsifikovao ove isprave) kontrola teritorije cestim patroliranjem i drugim nacinima, zabrana lova,
prela (bez odobrenja NOO), kontrola ljudstva koje je dolazilo na oslobodenu teritoriju iz okupiranih
gradova i uporišta, a koje nije imalo preporuku ilegalnog NOP-a iz gradova, zabrana šverca, uvodenje
šifre. cuvanje bolnica, zabrana lažnog predstavljanja, zabrana kretanja zarobljenicima.
Široka podrška naroda Kozare i njegova spremnost da svim sredstvima pomogne borbu protiv
agenata i diverzanata, koji su ubacivani na Kozaru, osnovna je odlika sistema bezbijednosti teritorije
na ovom podrucju.
Narodnooslobodilacki odbori su imali zadatak da zbrinjavaju ranjenike. Narod je organizovao hranu
za front i nosio za ranjenike. Kad je napušten front, odbori organizuju prevoz hrane i odjece do
partizanskih jedinica. Bili su magacini hrane.
U strigovackoj školi bila je smještena jedna od prvih bolnica u Bosanskoj krajini. Bolnica je pripadala
Prvom bataljonu Drugog krajiškog NOP odreda i radila je od decembra 1941. do 10. juna 1942.
godine, kada je pred velikom neprijateljskom ofanzivom evakuisana u Kozaru na Vitlovsku i ušla u
sastav centralne kozarske bolnice. Opremu bolnice u Strigovi vršili su narodno-oslobodilacki odbori
prikupljanjem plaketa, biljaca, peškira, materijala za zavoje kao i drugih sredstava potrebnih za rad
bolnice.
Odbori organizuju partizanske radionice. Krajem 1941. godine u Donjem Jelovcu radila je krojacka
radionica, a u Dvorištu i Gornjoj Gradini radionica za izradu obuce, a radionica za opravku oružja u
Strigovi. Granate su vješto demontirane i od eksploziva pravljene mine.
Decembra 1941. godine Komanda opštine Knežica organizuje vojno-politicki kurs za obuku
omladinaca na svom podrucju. Kurs je bio smješten u školi u Donjem Jelovcu, a pohadalo ga je 70
omladinaca. Rad kursa je prekinula februarska neprijateljska ofanziva 1942. godine. Škola je spaljena,
ali je potom organizovana u privatnoj kuci.
Neprijateljski rukovodioci brane politiku uništavanja naroda. Dr Mladen Lorkovic, ministar vanjskih
poslova Nezavisne Države Hrvatske, krajem 1941. i pocetkom 1942. godine, tumaceci politiku svoje
vlade, daje obrazloženje za nedjela raznih Gutica i Lukatela:
»Hrvatska država ne može postojati ako u njoj živi 1,800.000 Srba i ako mi za ledima imamo snažnu
srpsku državu, koja bi uvijek zasizala u naša podrucja i predstavljala vjecnu opasnost po nas«
(164,14).
Oni koji su šovinizmom zatrovani prilaze Guticu i postaju njegovi vojnici. Izvršavaju njegova naredenja
i kupe ljude po ulicama i ubijaju. Nekoliko ustaša vode u smrt desetine i stotine ocajnika.
Komumsticka partija Jugoslavije propovijeda politiku bratslva i jedinsivu i uništenje okupatora i
domacih izdajnika. Oblasni komiteti KPJ za Bosansku krajinu poziva sve Srbe, Hrvate i Muslimane da
se združe. Ukazuje im na zajednickog neprijatelja, okupatora i Pavelica. Komunisti Bosanske krajine
uporno traže od svih naprednih ljudi da se bore za ovu liniju Komunisticke partije (164,14).
Partizani i narod Kozare doslovno sprovode politiku KPJ i razvijaju bratstvo i jedinstvo. U selu
Orahovoj bila je posada domobrana i žandara Nezavisne Države Hrvatske. Ta posada je napustila
Orahovu 27. XII 1941. godine. Prvi put partizani 2. krajiškog NOP odreda dolaze u Orahovu 28. XII
1941. godine. Partizani 2. krajiškog NOP odreda dosledno sprovode u djelo politiku Komunisticke
partije Jugoslavije i razvijaju bratstvo Srba, Hrvata i Muslimana. Orahova je naseljena muslimanskim
stanovništvom. Partizani su po prvi put ušli u Orahovu i pred zakljucanom poštom postavili stražu.
Muslimani su izlazili iz kuce i pozdravljali ih iz pocetka bojažljivo, a ovi su im srdacno ozdravljali. Došli
su do opštine, gdje je politicki komesar zatražio od predsjednika opštine da preda svu arhivu, pribor i
blagajnu njemu kao predstavniku narodno-oslobodilacke partizanske vojske, što je ovaj i ucinio.
Sakupljali su se i Muslimani i mirno promatrali partizane kako uništavaju arhivu ustaskc pošte i
opštine. Zaplijenjeno vojnicko odijelo i cipele date su siromašnim muslimanskim seljacima. Potom je
održan zbor na kojemu su Muslimani upoznati sa spoljnom i unutrašnjom situacijom, a zamjenik
politickog komesara, koji je i sam po narodnosti Musliman, upoznao ih je sa ciljevima
narodnooslobodilacke borbe i politikom bratstva Srba, Hrvata i Muslimana. Muslimani su partizane
ispratili sa oduševljenjem i klicanjem narodnooslobodilackoj vojsci (11,62).
Mnogo je divnih primjera o razvoju bratstva i jedinstva i odanosti NOP od strane Muslima-na i Hrvata.
U mnogim selima kao u Orahovu, Kozaruši, Celi, Miljakovcima, zatim u varošici Kozarcu, veci dio
Muslimana nije podlegao ustaškoj propagandi i prijetnjama, vec se opredjeljivao za NOP.
Oduševljeno je docekivao partizane. Imamo divnih primjera požrtvovanja i odlucnosti Muslimana
(Emin-beg Zaimovic, star preko 50 godina, bio je vrlo aktivan partizanski saradnik i agitator medu
Muslimanima u Kozarcu i Prijedoru. U drugoj polovini 1942. godine uhapšen je od ustaša i poslije
strašnih muka strijeljan, ali neprijatelju nije ništa odao o partizanskim logorima, mada je u vecinu
logora dolazio i znao gdje se nalaze (164,45).
Stjepan Ornek je s cijelom porodicom pripadao partizanskom pokretu. Porodica Havica pripadala je
partizanskom pokretu. Hasan Hušidic, clan Mjesnog odbora u Kozarcu, izvršio je samoubistvo ali nije
htio neprijatelju da padne u ruke. Nekoliko brace Midžica pripadnici su revolucionarnog
narodnooslobodilackog pokreta.
Mnogi Hrvati i Muslimani Kozare od prvih dana ustanka našli su svoje mjesto u partizanskim
redovima.
POTKOZARJE 