POTKOZARJE

KOZARA
DRUGI SVJETSKI RAT 1941-1945.
GODINA 1945

2. januara 1945. godine borci 20. KNOU brigade napali kola sa 15 ustaša kod sela Banina, koji su se kretali iz Bosanske Dubice.
4. januara 1945. godine borci 20. KNOU brigade napali kolonu od 20 milicionara kod sela Dumbrave. Ubijeno je 6, a ranjeno 10 milicionara.
6. januara 1945. godine borci 20. KNOU brigade napali su Čekrek na putu Bosanski Novi- Kostajnica.
8. januara 1945. godine borci 2. KNOU brigade napali neprijateljsku miliciju u selu Šimićima. Ubijeno je 10, a ranjeno 6 milicionara.
15. januara 1945. godine borci 20. KNOU brigade ometali opravku pruge Dobrljin-Volinja.
18. januara 1945. godine borci 20. KNOU brigade napali su voz između Dobrljina i Ravnice. Ubijeno je 8 i ranjeno 12 neprijateljskih vojnika.
19. januara 1945. godine minerska grupa 20. KNOU brigade porušila je prugu između Ravnice i Bosanskog Novog, dužine 360 m.
24. januara 1945. godine borci 20. KNOU brigade napali su ustašku miliciju u selu Simićima. Neprijatelj je protjeran u pravcu Klašnica.
7. februara 1945. godine jedinice 53. divizije 5. korpusa NOVJ i Motajički odred napale i razbile četnike i ustaše kod sela Gornja Dolina u Lijevče polju. Četnici su se povukli preko Save na lijevu obalu, a ustaše prema Bosanskoj Gradišci. Ubijeno je oko 100 četnika i 45 ustaša.
7. februara 1945. godine po zaključku Predsjedništvo Zemaljstkog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine uspostavljeno je u Bosni i Hercegovini 5 okruga: sarajevski, banjalučki, tuzlanski, travnićki, bihaćki i mostarski. Tada je prestao da radi okrug Kozara, koji je ušao u sastav banjalučkog okruga. Okrug Banjaluka sačinjavaju srezovi: Banja Luka, Bosanska Dubica, Bosanska Gradiška, Bosanski Novi, Derventa, Ključ, Kotor-Varoš, Prijedor, Prnjavor, Sanski Most, Teslić, Tešanj. (275,307)
13. februara 1945. godine, prema naređenju štaba 5.korpusa, spojeno je podgrmečko i kozarsko vojno područje, te je formirana komanda Prijedorskog vojnog područja.
Borci 20. KNOU brigade odbili su neprijatelja koji je došao iz Kostajnice da pljačka selo Mrakodol.
17. februara 1945. godine borci 20. KNOU brigade izvršili nada na neprijateljsko uporište u Donjoj, Srednjoj i Novoj Topoli. Neprijatelju je stigla pomoć. Ubijeno je 105 i zarobljeno 55 neprijateljskih vojnika. Brigada je imala 12 poginulih i 16 ranjenih boraca.
19. februara 1945. godine borci 2. KNOU brigade napali 400 ustaša na liniji sela Poljavnice-selo Medići. Borba se vodila 9 časova. Ubijeno je 27, a ranjeno 30 neprijateljskih vojnika. Brigada je imala 8 poginulih i 21 ranjenog borca.
21. februara 1945. godine borci 20. KNOU brigade dočekali njemačko-ustaške jedinice i odbile ih.
22. februara 1945. godine borci 20. KNOU brigade odbili napade njemačkih, ustaško-domobranskih i četničkih snaga iz Banja Luke, Dubice i Dobrljina na slobodnoj teritoriji Kozare.
Od 19. do 22. februara 1945. godine jedinice 39. krajiške brigade vodile su borbu sa
2
njemačkim, ustaško-domobranskim i četničkim snagama, koje su nadirale na slobodnu teritoriju iz raznih pravaca (Banja Luka-Bosanski Novi, Dubice i Dobrljina). Neprijateljske jedinice, koje su nadirale naslobodnu tritoriju, vršile su zločine nad stanovništvom i palile kuće.
2. marta 1945. godine Oblasni NOO za Boansku kradbora). Donesena je odluka da se formiraju tri okružna NO odbora (Banja Luka, Travnik i Bihać). Okružni NOO za Banju Luku (od 60 članova) i Okružni narodni sud (od 8 članova) izabrani su na okružnoj konferenciji održanoj u Prijedoru 11. marta 1945. godine. (170,717) Za predsjednika je izabran Svetozar Veinović, za potpredsjednike Bećir Golijašević i Vito Lastrić, za sekretara Miloš Stojaković i još 10 članova Izvršnog odbora.
Osnovan je i Okružni sud Banje Luke. (275,307)
25. marta 1945. godine na području Sreskog komiteta KPJ za Bosansku Dubicu ima 692 člana SKOJ-a. Socijalni sastav: seljaka 690, intelektualaca 1, đaka 1. (170, 717)
5. aprila 1945. godine jedinice Druge armije Jugoslovenske armije prešle u opšti napad protiv njemačkih i ustaških jedinica pravcem Doboj-Banja Luka-Bosanski Novi. Duž desne obale rijeke Save dejstvovala je Prva armija Jugoslovenske armije.
22. aprila 1945. godine jedinice 10. udarne divizije, 5. udarnog korpusa JA konačno su oslo-bodile Banju Luku. Njemačke i ustaško-domobranske jedinice izvukle su se u pravcu Bosanske Gradiške.
22. aprila 1945. godine počele su operacije 2. armije JA za oslobođenje donjeg toka rijeke Vrbasa i Bosanske Gradiške. 39. divizija nastupala je u pravcu Bosanske Gradiške preko Gornje i Donje Topole. Noću između 22. i 23. aprila 1945. godine oslobođene su Klašnice. Noću između 22. i 23. aprila 1945. godine konačno su oslobođeni Laktaši.
22. aprila 1945. godine u 19 časova jedinice 39. udarne divizije 5. udarnog korpusa JA započele su operacije za oslobođenje Bosanske Gradiške. Miniran je most na rijeci Savi da bi se spriječilo izvlačenje neprijatelja na lijevu obalu Save.
23. aprila 1945. godine 20. krajiška brigada napadala je sa linije sela pikule-Obradovac. 15.krajiška brigada napadala je sa pravca sela Turske Dubrave. 13. krajiška brigada napadala je na glavni odbrambeni pojas sa istočne strane grada. 20. krajiška brigada (2bataljona) napadala je sa zapadne strane grada. Ovladavši nasipom i probojem kroz neprijateljsku odbranu upala je u grad. 39. krajiška divizija je povučena.
23. aprila 1945. godine, po naređenju 2. armije, jedinice koj su napadale Bosansku Gradišku u 20 časova su zamijenjene sa 28. i 45. divizijom radi izvođenja marša i napada na Bosanski Novi. Tako jedinice 28. i 45. divizije nastavljaju borbu za oslobođenje grada. 45. srpska divizija je preuzela sektor 39. divizije i nastavila napad na Bosansku Gradišku. 45. divizija preuzela je položaje na sjeveroistočnoj ivici Bosanske Gradiške do kanala Jurkovica (isključivo). 20. brigada zauzima položaj na obali rijeke Save od sela Orubica do sela Mačkovac i dijela nasipa ka Bosanskoj Gradišci. 24. brigada zaposjeda položaj rijeke Save-selo Brestovčina. 28. slavonska divizija uvedena je u borbu za Gradišku preko južne i zapadne strane sa 17. i 25. brigadom, uz podršku artiljerijskog diviziona.
Noću između 23.i 24. aprila 1945. godine slomljena je spoljna odbrana neprijatelja oko Bosanske Gradiške. Dijelovi ustaške divizije (oko 6000) uz prethodnu popravku miniranog mosta na Savi pod borbom su se izvukle na lijevu obalu rijeke Save. Žestoke borbe započele su 22. aprila u 19 časova. Uz 39. divizuju nastupile su 45. i 28. divizija. Tako su jedinice 28. i 45. divizije u 5 časova 24. aprila 1945. godine konačno oslobodile Bosansku Gradišku, prešle rijeku Savu, za-uzele Staru Gradišku i nastavile gonjenje neprijatelja.
Dakle 24. aprila 1945. godine konačno je oslobođena Bosanska Gradiška i Stara Gradiška, koju su branile njemačke i ustaško-domobranske snage. Jedinice 39. divizije u borbama su ubile 459, a zarobile 173
3
neprijateljska vojnika (ustaša). Zaplijenjeno je 5 protivtenkovskih topova, 15 minobacača, 34 mitraljeza, 6 automata, 315 pušaka, 11 kola municije i druge opreme. 39. divizija imala je 21 mrtvog i 127 ranjenih boraca. Jedinice 28. divizije u borbama su ubile 314, a zarobila 100 ustaša. Zaplijenila je 3 topa, 16 mitraljeza, 230 pušaka i druge ratne opreme. 28. divizija je imala 18 poginulih i 36 ranjenih boraca.
Pitanje ishrane i stoke bilo je vrlo loše. Prema ovom izvještaju na raspolaganju je bilo 772.664 kg pšenice, 660.701 kg kukuruza. 336.974 kg graha, 2,027.413 kg krompira i 64.559 kg masti. (275,308)
24. aprila 1945. godine naredbom Generalštaba JA rasformirani su štabovi 2. i 4. udarnog korpusa JA, a njihove divizije ušle u sastav 2. armije, izuzev 37. i 53. divizije koje su potčinjene štabu 3. korpusa JA.
24. aprila 1945. godine, po naređenju štaba 2. armije JA, formirana je Unska operativna grupa divizije 2. armije JA (23,28,39. i 45. udarne divizije). Grupi je stavljeno u zadatak da očisti od neprijatelja dolinu donjeg toka rijeke Une, presiječe komunikaciju Karlovac-Zagreb i sa sjevero- zapada napadne jake njemačko-ustaške snage u Karlovcu. Tako je po oslobođenju Bosanske i Stare Gradiške 45. divizija krenula prema Bosanskoj Dubici, 28. divizija prema Bosanskoj i Hrvatskoj Kostajnici, 23. divizija prema Dobrljinu, a 39. divizija je bila u pokretu prema Bosanskom Novom. 25. aprila 1945. godine 45. divizija sa dvije brigade produžava nadiranje pravcem Bosanska Gradiška-selo Orahova-Bosanska Dubica, sa zadatkom da likvidira ovo neprijateljsko uporište.
25. aprila 1945. godine 28. divizija produžava pokret najkraćim pravcem između Prosare i Kozare za Bosansku Kostajnicu s ciljem likvidiranja ovog uporišta.
Noću između 25. i 26. aprila 1945. godine 23. i 39. udarna divizija su u pokretu prema Dobrljinu i Bosanskom Novom.
26. aprila 1945. godine 45. divizija zanoćila je na prostoru sela Orahova i produžila pokret ka Jasenovcu i Dubici. 23. brigada zauzela je polazni položaj od rijeke Save (selo Orahova do sela Draksenić). 20. brigada posjela je polazne položaje sela Draksenići – Novoselci. 24. brigada u pokretu od Bosanske Gradiške ka selu Orahovu.
26. aprila 1945. godine 28. divizija produžila je pokret i pred noć izbila na prostoru Knešpolja (selo Mirkovac-selo Hajdarovci).
26. aprila 1945. godine 39. divizija produžava pokret i izbija na prostoru sela Velika Žuljevica. U toku dana izdata je zapovijest za napad na Bosanski Novi. Prelaz rijeke Sane izvršen je u selu Svodna. Za prebacivanje preko rijeke Sane korišćeni su čamci.1 (26. aprila 1945. godine ovdje je izvršeno forsiranje dijelova partizanskih jedinica koje su učestvovale za oslobađanje Bosanskog Novog. Od početka ustanka do oslobodenja 19414945. godine mjesto prelaza preko Sane nalazi se južno od sela Petkovac (desna obala) i sela Vitasovci (lijeva obala) na ušću Svinjarskog potoka u Sanu.
Od prvog dana ustanka do oslobođenja ovdje je bio glavni prelaz iz Kozare u Grmeč. Korišćena su 2 čamca, veći u kome se moglo prevesti 25-30 ljudi ili 2 konja, a manji 4-6 ljudi. Manji čamac maskiran je u šumi, a veći potapan u vodu radi maski-ranja. Za navedeni period prevoženjem je rukovodio Veljko Babić, a sa njim su saradivali u prevoženju Mile Ninić, Mile Radulović, Branko Basrak, Mićo Jokić, Obrad Đaković, Gavro Medić, Mićo Bogić (poginuo u partizanima). Veljko Basrak (poginuo u partizanima), Ljuban Saničanin (poginuo u partizanima). Svi su rodom iz Vitasovaca.)
Raspored divizija za napad na Bosanski Novi bio je sljedeći: 13. krajiška brigada sa dva bataljona napada desnom, a sa dva bataljona lijevom obalom rijeke Sane; 15. brigada lijevo od 13. brigade do rijeke Une; 20. brigada forsira rijeku Unu južno od Bosanskog Broda i
4
napada grad sa zapadne strane.
27. aprila 1945. godine posadu Bosanske Dubice je sačinjavalo 400 Nijemaca i 200 ustaša. 27. aprila 1945. godine u 21 sat i 30 minuta 45. divizija izvršila je napad na Bosansku Dubicu. Prema rasporedu jedinica, 20. brigada sa 2. bataljonom napadala je između drumova Bosanska Gradiška i Prijedor, 23. brigada desno od 20. brigade do rijeke Une, 24. brigada u rezervi sa 1. bataljonom, na ušću rijeke Une u Savu. Neprijatelj se branio na ivici grada.
27. aprila 1945. godine 28. divizija izbila je na liniju sela Zovik-Alaginci-Dizdarlije i vršila pripreme za napad na Bosansku Kostajnicu, odnosno uporište Balj i Džidžikovac, gdje se neprijatelj bio utvrdio.
27. aprila 1945. godine u 19 časova 28. divizija prešla je u napad i u prvom naletu protjerala neprijateljske dijelove sa linije Ravni put (k. 320) – Alaginci (trg. 382) -Um (trg. 383) – Šikovac. Snage divizije izbile su pred glavni neprijateljski položaj koji se prostirao na liniji Džidžikovac (k. 275)-Veljino brdo-Balj (k.359).
27. aprila 1945. godine Bosanski Novi branila je 373. njemačka divizija.
27. aprila 1945. godine 23. divizija prevezla je željeznicom svoje jedinice od Prijedora u pravcu Bosanskog Novog i razmjestile se u selima Blagaj-Svodna-Donja Dragotinja na noćenje.
39. divizija izvršila je zaposjedanje polaznih položaja za napad na Bosanski Novi. 15. brigada sukobila se sa Nijemcima na Vješalima i Vratlu. Dva bataljona 13. brigade dejstvuju desno od nje. 20. brigada forsira rijeku Unu kod sela Romani. Jedan bataljon blokirao je uporište Rudice, a tri bataljona vršila su prebacivanje preko rijeke Une i posjedanje polaznih položaja na liniji Čemernica-Ličko brdo. 13. brigada sa dva bataljona napada desnom obalom rijeke Sane.
Noću izmedu 27. i 28. aprila 1945. godine u 24 časa 13. i 15. brigada izvršile su napad na Bosanski Novi. Neprijatelj je pružio žestok otpor iz uporišta »Kula« – Matijevići – Šakića brdo. Dok su 13. i 15. brigada zadržane jakom vatrom, 20. brigada zauzela je uporište Kadrić Brdo, Hrtić i Zakopa.
Noću izmedu 27. i 28. aprila 1945. godine poslije tri sata žestokih uličnih borbi 45. divizija 2. armije JA u Bosanskoj Dubici prisilila je ostatke neprijateljskih snaga da se povuku preko mosta na Uni. Neprijateljske snage prilikom povlačenja srušili su most. Jedinice 45. divizije 2. armije JA likvidirale su preko 50 betonskih bunkera.
28. aprila 1945. godine u 3 časa konačno je oslobođena Bosanska Dubica. Neprijateljski gubici su iznosili: 281 mrtav, 205 ranjenih i 25 zarobljenih Nijemaca i ustaša. Zaplijenjena su 2 tenka, 10 mitraljeza, 84 puške, 1 automat i mnogo drugog materijala i opreme. 45. divizija 2. artnije JA imala je 35 mrtvih i 115 ranjenih boraca.
28. aprila 1945. godine 28. divizija u 20 sati prešla je u napad na Bosansku Kostajnicu, 25. brigada na uporište Balj, 17. brigada na Veljino Brdo. Angažovanjem i dijelova snaga 17. brigade Balj je u toku noći između 28. i 29. aprila likvidiran. Veljino Brdo i Džidžikovac su se održali.
28. aprila 1945. godinc 23. divizija krenula je ka dolini rijeke Une u cilju forsiranja i sadejstva sa ostalim snagama. 7. brigada izvršila je pokret pravcem selo Derviši-Žuljevica-Ravnice. Prelaz je bio preko rijeke Une između sela Unčani-Golubovac. 9. brigada izvršila je pokret pravcem selo Svodna-Brezici-Pčrisočni Gaj-selo Kuljani-selo Klobučari, gdje se razmjestila radi likvidacije Dobrljina i forsiranja rijeke Une. 14. brigada krenula je pravcem selo Svodna-Agino polje-Pošta brdo-selo Lješljani-selo Gornje Vodičevo, gdje se razmjestila u rezervu divizije. 2. art. bri-gada dodijelila je 2 topa i 2 flaka, 7. brigada 2 pt. topa, 9. brigada i pukovsku bateriju 14. briga-di. Minobacači i flakovi upućuju se sa 7. brigadom na prostoru Gornje Vodićevo. Komanda mjesta štaba divizije nalazila se u Gornjem Vodićevu.
5
28. aprila 1945. godine kod Dobrljina na skelskom mjestu prelaza Dobrljin-Kozibrod dijelovi 23. divizije vršili su forsiranje rijeke Une radi nastavljanja daljih akcija za oslobađanje mjesta na lijevoj obali rijeke Une.
Od 28. aprila do 1. maja 1945. godine između sela Unčana i Golubovac na rijeci Uni vršila je forsiranje 14. brigada i drugi dijelovi 29. divizije, radi oslobađanja Bosanskog Novog, Dobrljina, Bosanske Kostjanice i Hrvatske Kostajnice.
28. aprila 1945. godine 39. divizija nastavlja žestoke borbe protiv glavnine 373. njemaćke divizije u Bosanskom Novom. Na sektoru 13. brigade (desna obala rijeke Sane) neprijatelj je u 3,30 časova ujutro izvršio jak protivnapad potokom Puknica i ugrozio da zarobi artiljeriju na k.278. U teškim borbama prsa u prsa (na nož) dva bataljona 13. brigade izdržala su do 9 sati i uspjeli da izvuku divizijsku artiljeriju, a zatim se povukli na položaje Mazić brdo-Troskina kosa. 3. i 4. bataljon 3. brigade nijesu mogli napredovati zbog jake artiljerijske vatre neprijatelja. 20. brigada zauzela je Šakića brdo, selo Hrtiće, selo Avdiće, na Uni.
29. aprila 1945. godine 28. divizija produžila je žestoke borbe za Bosansku Kostajnicu. Neprijatelj je uporno branio Veljino Brdo-selo Miloševiće-selo Petrinju. Opšti napad divizije započeo je u 20. časova. U toku noći zauzeti su neki visovi i crkva na Veljinom Brdu. Neprijatelj se održao na glavnim uporištima: Džidžikovcu-Veljinom Brdu-Balju. (k. 359)-selu Petrinji.
29. aprila 1945. godine 23. divizija prema neprijatelju drži uporišta na lijevoj obali Une: selo Kazibrod-Divuša-crkva sv. Kate i na desnoj obali Une Dobrljin i Cerevu Kosu. Jedinice divizije zauzele su polazne položaje za napad, i to:
7. brigada selo Cerovica, 9. brigada ispred Dobrljina i Cerove Kose, 14. brigada u rezervi na prostoriji Gornje Vodičevo. Art. brigada je za podršku jedinica divizije dala svoje divizione. Komandno mjesto divizije bilo je u Gornjem Vodićevu. U toku dana divizija je prešla u napad. 7. brigada izbila je na liniju Ćulum-Ravnice-ž. stanica-selo Mala Žuljevica, gdje je dočekana složnom vatrom sa lijeve obale rijeke Une i spriječena u forsiranju Une, pa je u toku noći potpomagala forsiranje 14. brigade preko Une. 14. brigada iz pokreta izbila je na rijeku Unu i forsirala je između sela Unčana i Golubovca. Njen jedan bataljon ostao je za osiguranje. Iza forsiranja 14. brigade za njom se prebacio 2. bataljon 7. brigade. Neprijatelj je napao ove jedinice sa Sokačkog brda, ali onc su uspjele da održe mostobran na obali Une.
29. aprila 1945. godine 39. divizija produžila je borbu za Bosanski Novi. U 11 časova neprijatelj je izvršio napad na položaje 20. brigade na brdu Zakopa (k. 284)-Kordića brdo. Neprijatelj je odbijen. 15. brigada u 15 časova sa 1. i 4. bataljonom vršila je napad na k. 294 i 295 (zaselak Veljkovići). Neprijatclj je protjeran sa ovih položaja.
Između 29. i 30. aprila 1945. godine 9. brigada napadala je cijelu noć Dobrljin, ali nije uspjela da ga zauzme, kao ni Carevu Kosu. Neprijatclj je dovukao za pojačanje 2 tenka.
30. aprila 1945. godine 28. divizija nastavila je napad na sektor Bosanske Kostajnice na upo- rište Veljino Brdo-selo Milošević-selo Petrinja.
30. aprila 1945. godine 23. divizija produžila je napad na neprijateljska uporišta. 9. brigada napadala je Cerovu Kosu i položaj kod crkve u Dobrljinu, koju je u toku dana likvidirala i izbila na obalu rijeke Une.
14. brigada (tri bataljona) i 1. bataljon 7. brigade, koja je obrazovala mostobran na lijevoj obali Une, oko 12 časova izdržala je veoma snažan napad Nijemaca i ustaša, potpomognutih sa 3 tenka i 6 topova iz pravca Hrvatske Kostajnice. Napadi su ponovljeni popodne, ali su odbijeni. Brigada je održala svoje položaje na mostobranu. 7. brigada ostala je na svojirn položajima južno od mjesta prelaza i potpomagala odbranu mostobrana sa desne strane rijeke Une.
6
30. aprila 1945. godine 39. divizija nastavila je žestoke borbe na posadu u Bosanskom Novom.
Noću između 30. aprila i 1. maja 1945. godine 39. divizija 2. armije JA vodi žestoke borbe oko Bosanskog Novog. U žcstokom jurišu sa 2. i 3. bataljonom 13. brigada uspjela je da zauzmc uporište Kulsko-brdo u 5 ćasova ujutro 1. maja. Prvi dijelovi 39. divizije 2. armije JA probili su se u grad. Tako su u 6 časova ujutro 1. maja 1945. godine 39. divizija 2. armije JA konačno oslobodile Bosanski Novi. Neprijatelj se povlačio ka Dvoru i Kostajnici.
Bosanski Novi su od 27. aprila do 1. maja, puna 4 dana branile snage 373. njemačke legionarske divizije sa artiljerijom i tenkovskom četom. Gubici neprijatelja u borbama za Bosanski Novi iznosili su: 607 mrtvih i 232 zarobljena Nijemca. Zaplijenjena su 2. art. odruđa, 1 minobacač, 13 mitraljeza, 462 pušaka, 2 pištolja i mnogo materijala i opreme.
39. divizija u borbama za Bosanski Novi je imala 53 mrtva i 258 ranjenih boraca.
Neprijatelj je Dobrljinu dovukao pojačanje u oklopnom vozu sa 1000 vojnika, ali se u toku noći neprijatelj povukao iz Dobrljina na lijevu obalu rijeke Une, a zatim za Hrvatsku Kostajnicu. Tako su 1. maja 1945. godine vođene žestoke borbe oko Dobrljina. Neprijatelj se u potpunosti oko 22 časa 1. inaja 1945. godine povukao iz Dobrljina prema Kostajnici. 1. maja 1945. godine oko 22 časa jedinice 23 divizije konačno su oslobodile Dobrljin. U borbama za Dobrljin jedinice 23. divizije JA su ubile 133, ranile preko 345 i zarobile 49 neprijateljskih vojnika, među kojima je bio jedan pukovnik i 4 poručnika. Zaplijenjena su 4 protivtenkovska topa, 5 teških bacača, 15 mitraljeza, 150 pušaka, 5 automobila, 2 kamiona, 23 kola raznog materijala i municije.
23. divizija JA u borbama oko Dobrljina imala je 74 mrtva i 313 ranjenih boraca.
Bosanska Kostajnica bila je utvrđeno neprijateljsko uporište. U gradu su bila 4 otporna utvrđenja (žandarmerijska kasarna, osnovna škola, opština i kuća Rančevića), a na ivici grada u rejonu muslimanskog groblja bila je uređena kao kružna odbrana. Neprijatelj je imao dijelove predstraža koje su zadržane na položajima. Predstraže su bile na liniji Ravni put (k.320) – Alaginci (trg. 382) – Um (trg. 383) – Iškovac. Poslije protjerivanja neprijatelja sa linije predstraža, on se povlači na glavni odbrambeni položaj: Idžikovac (k.275) – Veljino Brdo – Balj (k.359) -selo Petrinja. Žestoke borbe vođene su na Balju (k.359) i Veljinom Brdu, koji su više puta prelazili iz ruka u ruke. Poslije ovladavanja glavnom odbranom neprijatelja od strane naših snaga, vođene su borbe sa neprijateljskim snagama u ostacima uporišta sela Tavija, sela Miloševići, uporišta kod muslimanskog groglja groblja i otpornih tački u gradu.
/. maja 1945. godine 28. divizija nastavila je žestoke borbe sa ostacima neprijateljskih snaga koji drže uporište u selu Tavija, u sjevernom dijelu Veljina Brda i u selu Miloševići. Noću između 1. i 2. maja 1945. godine jedinice 28. divizije upadaju u Bosansku Kostajnicu. Neprijatelj i dalje daje otpor i povlači se preko rijeke Une u Hrvatsku Kostajnicu. Pri povlačenju neprijatelj je minirao most na rijeci Uni, što je onemogućilo prelaz našim jedinicama iz pokreta.
Tako su 2. maja 1945. godine oslobodile Bosansku Kostajnicu. U borbama za Bosansku Kostajnicu jedinice 28. divizije 2. armije JA su ubile 235, ranile 399 i zarobile 58 ustaša. Zaplijenjeno je 5 tenkova, 2 teška mitraljeza, 4 puškomitraljeza, 104 puške, 7 automata, kola municije i drugog voznog materijala i opreme.
28. divizija JA u borbama oko Bosanske Kostajnice imala je 36 mrtvih i 225 ranjenih boraca.
Dakle, na opisanom frontu od Bosanske Kostajnice imala je 36 mrtvih i 225 ranjenih boraca.
Dakle, na opisanom frontu od Bosanske Gradiške do Bosanskog Novog neprijateli je raspolagao snagama od 7400 Nijemaca, 12500 ustaša i domobrana, što ukupno iznosi 19.900 vojnika.
Rezultati konačnog oslobođenja teritorije Kozare su slijedeći: neprijatelj je imao 3382 mrtvih, 1948 ranjenih i 1190 zarobljenih vojnika i oficira. Snage Narodnooslobodilačke vojske su imale 277 mrtvih i 1244 ranjenih boraca i rukovodilaca. Zaplijenjeno je 7 tenkova, 23 art. oruđa, 41 minobacač, 135 mitraljeza, 2350 pušaka, 64 automata, 75 pištolja i mnogo materijala i opreme.
7
Poslije oslobođenja Bosanske Gradiške, Bosanske Dubice, Bosanske Kostajnice, Dobrljina i Bosanskog Novog, jedinice unske operativne grupe divizija (23, 28, 39 i 45) 2. armije JA nastavile su borbu za oslobođenje Hrvatske Dubice, Hrvatske Kostajnice i nastavile gonjenje neprijatelja prema Zagrebu. Forsirale su rijeku Unu čamcima ili skelom na više mjesta. Glavni prelazi bili su niže mosta u Bosanskoj Dubici, jer je most bio porušen, kod Bačvana, južno od zaseoka Ravan (k.lll), kod ušća Slabinje (k.106), kod sela Suvaje i dva prelaza u Bačinu. Glavni prelaz čamcima na Sani bio je kod željezničke stanice Svodna.
Neprijateljske snage koje su branile mjesto na lijevoj obali Une i Save iznosile su 7400 Nijemaca i 8000 ustaša i domobrana, svega 15.400 neprijateljskih vojnika.
Tako je u zavešnim borbama od 22. aprila do 2. maja 1945. godine konaćno oslobođena teritorija Kozare. Na Kozari su započele borbe 30. i 31. jula 1941. godine i trajale do 2. maja 1945. godine bez prekida.
9. maja 1945. godine održan je Prvi kongres USAOBiH u Sarajevu.
9. maja 1945. godine je Dan pobjede. 15. maja 1945. godine završene operacije JA za oslobo-đenje Jugoslavije. U maju 1945. godine na području sreza Bosanski Novi djeluje 643 člana SKOJ-a.
ZAKLJUČAK
Kozara, to je narod iz tri stotine sela, varošica i gradova između rijeka Une, Sane, Vrbasa i Save, što je na poziv Komunističke partije Jugoslavije listom krenuo u ustanak 1941. godine.
Na tom području od 2500 km2 pred drugi svjetski rat (1931. god.) živjelo je 33.687 domaćinstava i 199.289 stanovnika. (137.719 Srba, 32.613 Muslimana, 26.651 Hrvat i 2306 drugih narodnosti) (329,5)
Prošlost naroda Kozare i Potkozarja ispunjena je teškom borbom protiv tuđina koji su dolazili iz raznih dijelova svijeta. Sve te bitke, ustanci i bune vodile su se u različita vremena i pod različitim uslovima, ali je u svim tim sukobima dolazio do izražaja mentalitet borbenih i ponosnih Kozarčana.
Kozarčani na frontu u narodnooslobodilačkoj borbi. U drugom svjetskom ratu, u narodno-oslobodilačkoj borbi, Kozarćani su ispoljili svu svoju snagu i vitalnost, tradicionalu borbenost i bezmjernu privrženost svojoj otadžbini i slobodi. Za sve vrijeme narodnooslobodilačkog rata na ovom području vodila se borba bez predaha. Vrlo uvjerljivo o tome govore podaci o broju formiranih jedinica na Kozari i od Kozarčana:
1. Avgusta 1941. godine na Kozari je formiran Drugi krajiški NOP odred, koji je u maju 1942. godine brojao više od 3500 boraca, svrstanih u pet bataljona;
Januara 1942. godine na Kozari je formirana 1. proleterska četa;
2. Prva krajiška NOU brigada formirana je 21. maja 1942. godine, u koju su ušla dva kompletna bataljona sa Kozare;
3. Druga krajiška NOU brigada formirana je 2. avgusta 1942. godine, u koju su ušla dva kompletna bataljona sa Kozare;
4. Peta krajiška (kozarska) NOU brigada formirana je 22. septembra 1942. godine. Čitav sastav brigade je sa Kozare;
5. Dvanaesta krajiška NOU brigada formirna je 26. februara 1943. godine, čiji su sastav, izuzev jedne čete, činili borci Kozare;
8
6. Kozarski (novi) odred formiran je 26. maja 1943. godine;
7. Jedanaesta krajiška NCJU brigada formirana je 8. septembra 1943. godine. Čitav sastav brigade je sa Kozare;
8. Grupa odreda (Kozarski, formiran 8. septembra 1943. godine; Gradiško-lijevčanski, formiran 20. novembra 1943. godinc i Timarski, formiran 15. maja 1944. godine);
9. Dvadeseta krajiška NOU brigada, formirana 12. oktobra 1944. godine od grupe kozarskih odreda;
10. Odred narodne odbrane formiran je u jesen 1943. godine.
U svim odredima su bili borci s Kozare, u tri brigade su bili samo borci Kozare, a u tri brigade su bili pretežno borci Kozarc.
Ali, ni to nije sve. Gotovo da nije bilo čovjeka na području koje se naziva Kozarom, doraslog za pušku, sposobnog da ponese oružje, a da se nije borio u nekoj od partizanskih jedinica,.
Kozara i Potkozarje u narodnooslobodilačkom ratu Narodnooslobodilačkoj vojsci dali su 21.000 boraca Kozarčana, od koji se 9915 nisu vratili sa ratišta, nego su svoje živote položili za slobodu svoje otadžbine. Imena poginulih boraca su u smrti za vječnost postrojena u memorijalnom zidu vclićanstvenog spomenika na Mrakovici (806 m), na vrhu Kozare. Tu stoji u vječnom stroju brat uz brata, drug uz druga, kao nekad na frontu u brigadi. Vječno su zbratimljeni, zagrljeni, slavom ovjenčani. Tu su ti junaci koji su svojom krvlju i kostima nosili slobodu svom zbratimljenom narodu. Kozara je dala 45 narodnih heroja, od kojih su 24 poginula u toku rata. Za slobodu, mir, bratstvo i jedinstvo poginuo je svaki peti Kozarčanin.
Za kozarske partizane je karakteristično da je oko 75% njihovih redova ćinila omladina. Među njima je bilo i dječaka sa 12, 15, 16 i 17 godine starosti. To se vidi iz imena godine rođenja i pogibije vječno postrojenih u memorijalnom zidu na Mrakovici. Organizovani razvoj masovnog omladinskog pokreta na Kozari 1941-1945. godine djelo je organizovanog djelovanja KPJ i SKOJ-a među omladinom. (275,311)
To je područje na kome je u toku rata ostvareno takvo jedinstvo naroda, s takvom unutrašnjom snagom i ćvrstinom da je Kozara, kao sasvim određen pojam, odista predstavljala tvrđavu i simbol oružane borbe za slobodu otadžbine.
Suštinu kozarske epopeje čini plemenita borba njenih partizana za ljudsko sporazumijevanje i bratimljenje Srba, Muslimana i Hrvata. U temelje bratstva i jednistva naših naroda ugrađeni su životi najboljih sinova Kozare. Partija je uspjela da svakog kozarskog partizana učini aktivnim i svjesnim borcem za bratstvo i jednistvo, i to u ratnim uslovima, kad je trebalo brzo prevazići stare raspre, odreći se duboko ukorijenjenih navika i ponašanja, lomiti prepreke i otpo-re, miriti i bratimiti vijekovima zavađene i zakrvljene susjede. Na Kozari su ratovali pripadnici gotovo svih jugoslavenskih naroda i narodnosti. Rukovodeći ljudi u Kozarskom partizanskom odredu 1941. godine bili su: komandant odreda dr Mladen Stojanović, Srbin; politički komesar odreda Osman Karabegović, Musliman; zamjenik komandanta odreda Josip Mažar Šoša, Hrvat; sekretar Okružnog komiteta KPJ za Kozaru Branko Babič Slovenac, sekretar Okružnog komiteta SKOJ-a za Kozaru Vladimir Nemet, Zagrepčanin. Tu su došli i španski borci Ratko Vujović Čoče, Crnogorac, Obrad Stišović, Srbijanac i bili medu vodećim rukovodiocima Kozare, odnosno Obrad Stišović, bio je komandant odreda na Kozari.
Takva je Kozara bila na početku revolucije. Takva je ostala za sve vrijeme rata, takva je i (danas???). Pa ipak, ti podaci su jednostrani i sasvim nedovoljni da iskažu privrženost Kozarčana slobodi, junaštvu, slavi, da opišu tragediju kozarskog naroda, tešku sudbinu hiljada kozarskih porodica.
U publikacijama objavljenim o Kozari čitalac će u njima sresti i doživjeti i ratnog komandanta, i bombaša, i kurira, i puškomitraljesca, i čiču vodiča, i ženu s puškom o ramenu, i odbornika na teškom i opasnom poslu organizovana i ishrana vojske i naroda u ratnim uslovima, i skojevca – omladinca ozbiljnog, kao što je i rat ozbiljan, na politčkom radu u pozadini. Jednom riječju, srešće naoružan naroda Kozare, koji ratuje i koji se, braneći svoju sopstvenu slobodu, herojski ponaša kako se to u
9
određenom ratnom trenutku može samo poželjeti.
Kozara je dobro zapamtila drugi svjetski rat i skupo platila slobodu. U toku drugog svjetskog rata (1941-1945) kao žrtve fašističkog terora i u logorima užasa palo je preko 35.350 ljudi, žena i djece Kozare, odnosno 17,7 % stanovnika od ukupnog broja prema popisu iz 1931. godine. Među stradalima bilo je i 11.000 djece od novorođenčadi do 12 godina starosti. Prazne su ostale kolijevke, a prepuna stratišta. Ko zna da li će djeca, izgubljena i zarobljena u ofanzivi, odvedena u razne logore, ikada saznati da su rođena na Kozari, da im u nekom groblju na Kozari leže roditelji ili da ih još uvijek živi očekuju, odlazeći iz sela u selo i raspitujući se za njih.
Zna se da su neprijatelji za vrijeme velike fašističke ofanzive na Kozari juna i jula 1942. godine otjerali u logore 68.600 ljudi, žena, od čega samo djece 23.000. To je u odnosu na popis sta-novništva od 1931. oko 35 % od ukupnog broja stanovnika Kozare, odnosno oko 50 % u odnosu na broj srpskog stanovništva. Spašeno je svega 12.000 djece. Približno se zna da je za vrijeme ofanzive stradalo 24.488 stanovnika Kozare ili oko 13 % od ukupnog broja stanovnika. Po opštinama to izgleda ovako: u Bosanskoj Dubici stradalo je 9.920, u Bosanskoj Gradišci 7248, Bosanskom Novom 3495, Prijedoru 2682, Laktašima 808, u dijelu banjalučke i bivše opštine Ivanjska 327 stanovnika. Najstrašniju tragediju doživjela su djeca Kozare. (275,118)
Na teritoriji današnje opštine Bosanska Dubica prije drugog svjetskog rata živjelo je oko 32.000 stanovnika. Teritorija opštine većinom zahvata Knešpolje. Na području opštine Bosanska Dubica u toku drugog svjetskog rata poginulo je 18.495 stanovnika ili 57 % žitelja ove komune. U partizanskim jedinicama od prvog dana ustanka pa do oslobođenja zemlje s područja opštine Bosanska Dubica bilo je 6.211 boraca, od čega je 2868 poginulo, a kao žrtve fašističkog terora poginulo i pomrlo po logorima smrti (Jasenovcu i drugim) 15.627 stanovnika. U toku drugog svjetskog rata s područja opštine Bosanska Dubica poginulo je 351 član KPJ i 526 člano-va SKOJ-a. U partizanskim jedinicama borilo se 258 žena, a 113 ih je poginulo kao borci. Područje opštine Bosanska Dubica dalo je 400 nosilaca »Partizanske spomenice 1941« i 14 narodnih heroja. (275,526)
Poslije rata ostalo je 6955 ratne siročadi bez jednog ili oba roditelja. Poslije drugog svjetskog rata trebalo je da prođe preko 35 godina da bi na području opštine Bosanske Dubice broj stanovnika dostigao onaj iznos iz 1941. godine. Poslije drugog svjetskog rata bilo je godina kada sa sela opštine Bosanska Dubica nije bilo vojnika da se isprati u armiju. Nije bilo po školama čitave jedne klase, nije bilo tog razreda, jer se tih godina nije rađalo na Kozari. U tim ratnim godinama nije se čuo plač novorođenčeta, a i ono nešto malo što ih je rođeno neprijatelj je uništio u logorima. Na području opštine Bosanska Dubica nalazi se grobnica u kojoj je sahranjeno 400.000 logoraša iz Jasenovca. To je jedna među najvećim grobnicama na svjetu. Teritorija Bosanske Dubice nalazi se na domaku fašističkog logora Jasenovac, pa je razumljivo da je više nastradala od drugih. Ali, Knešpoljka nikad nije pitala borce partizane da li je on Srbin, Hrvat ili Musliman. Majka iz Knešpolja sve borce partizane je oslovljavala sa sine i sve ih je smatrala svojom rođenom djecom. To je najveća tekovina narodnooslobodilačke borbe-bratstvo i jedinstvo našeg naroda.
Važno je pogledati stradanje stanovništva i na području jedne mjesne zajednice na teritoriji opštine Bosanske Dubica, odnosno Knešpolja. Evo podataka o broju izginulih stanovnika u drugom svjetskom ratu sa područja mjesne zajednice Knežica u srcu Knešpolja.
Selo
Broj poginulih boraca NOR-a
Broj žrtava fašističkog terora
Veliko Dvorište
69
139
Gornja Gradina
17
82
Donja Jutrogušta
15
56
10
Donji Jelovac
94
182
Kriva Rijeka
19
62
Malo Dvorište
47
151
Murati
25
97
Strigova
74
159
Čutluk
54
213
Ušivac
22
98
Svega 436 1239
U toku NOR-a sa područja Mjesne zajednice Knežica poginulo je 1675 stanovnika, od toga 436 borca i 1239 žrtava fašističkog terora. Trebalo je da prođu 32 godine da bi na ovom području broj stanovnika dostigao onaj iznos iz 1941. godine. Partizansku spomenicu 1941. ponijelo je 116 ljudi iz ovog kraja. Branko i Mile Tubić proglašeni su za narodne heroje.
Masovno stradanje Kozarčana u fašističkim logorima. Prema najnovijim podacima samo u Jasenovcu je ubijeno od polovine 1941. godine do 20. aprila 1945. godine blizu 700.000 ljudi, žena i oko 1000 djece iz Jugoslavije. Samo poznata »Pičiljieva peć« progutala je u ljeto 1942. godine preko 15.000 iznemoglih muškaraca, žena i djece. Istovremeno je Luburić pronašao u logoru oko 400 djece od 4 do 14 godina koju je nešto kasnije likvidirao. Samo na Gradini ubijeno je i zakopano oko 360.000 logoraša iz Jasenovca. Ovo je, vjerovatno, groblje među najvećim u svijetu.
Miloš Đenadija u maju 1945. godine došao je na obalu Save, spram Jasenovca, kod Topole u Gradini i našao na stotine leševa koje je Sava izbacila na obalu. »Od smrada se nije moglo prići«, priča Branko Čupić, sekretar Opštinskog odbora SBNOR-a Bosanska Dubica.
U fašističkim logorima smrti umrlo je mučeničkom smrću hiljade staraca, žena i djece sa Kozare i Potkozarju. Nisu rijetki preživjeli koji će vam ispričati tužnu tragediju svoje porodice koja je nestala u fašističkim logorima smrti. Samo radi primjera, mi ćemo navesti jednu od tih brojnih porodica koje su progutali fašistički logori.
U selu Resanovcima, na padinama Kozare prema Prosari, živi Mileva Sinik i njena majka Marija, preživjele logorašice iz logora Jablanca (kod Jasenovca). Mileva (Mihajla) Sinik nam je ispričala ratnu tragediju svoje porodice: »U našoj kući do 1941. godine živjela su 22 člana porodice. Moj otac ženio se dva puta i imao je 14 djece. Od te sve djece samo sam ja u logoru preživjela rat. A od svih 22 čeljadi samo smo ja i majka Marija preživljele u logoru. Za svakog člana porodice znam gdje je stradao. Đed Lazo i baba Stojka ubijeni su u logoru Jasenovcu. Otac Mihajlo izgorio u peći u logoru Jasenovcu. Moje sestre Vuka, Rosa, Savka, Stanojka, Lepa i najmlađa sestra novorođenče, sve su poubijane u logoru Jablanac. Moja braća Mihajlo, Damjan, Trivo i Jovan ubijeni su u logoru Mlaka (Jasenovac). Moja brat Mile ubijen je u logoru u Njemačkoj, brat Ljubomir ispraćen je u logoru Mlake, a kad je izašao, umro je. Brat Stanoje ubijen je u Bosanskoj Gradišci. Moj stariji brat Mile bio je oženjen i imao je ženu i troje djece. Njegova žena Vida i djeca Danica, Milivoje i Desa svi su ubijeni u logoru Jablanac. Ovako su tragično nestale brojne porodice iz kozarskih sela.«
Marijana Amulić Buca, zatočenica ženskog logora u Staroj Gradišci, u jednom od svojh sjećanja kaže: »Logor se praznio da bi se ubrzo opet počeo puniti stanovništvom ispod Kozare i Prosare. Svakodnevno su stizali transporti muškaraca, žena, djece, stoke, robe, namještaja. Sve se to slilo u naš logor, njime se nije moglo hodati, svaka stopa zemlje bila je ispunjena. Vladao je metež i bila je nesnosna vrućina. Vode nije bilo dovoljno za sve, a dopremana je u buradima iz Save, iako su njome
11
neprestano plovili leševi. Svi su vapili više za vodom nego za hranom. Osjećao se užasan smrad. Logorom su ‘plovili’ rojevi muha. Dizenterija i tifus kosili su masovno. Kada su ustaše oduzimale djecu od majki, otimale sa prsiju, logorom se prolamao vrisak. Veća djeca su pokušavala da se sakriju, a onda je nastalo zvjersko batinanje, kundačenje i ubijanje. Bilo je djece ugušene. Oni najmanji umirali su polako, tiho. . .« (275,275)
Skojevka Dušanka Radonjić od početka rata u 1941. godini pa do svršetka 1945. gpdine imala je mnoštvo napora i opasnosti prolazeći Golgotu: Prijedor-partizanka na Kozari-fašistički logori Cerovljani-Sisak-Brandenburška šuma kod Berlina-Orraf kod Drezdena-fabrika Wimpas-sig-partizanka u Sloveniji-ponovo partizanka na Kozari-njen rodni Prijedor, što je posebna priča za sebe. A sličnih primjera na Kozari bilo je više.
Mnoga su ognjišta ugašena. U toku drugog svjetskog rata samo na području opštine Bosanska Dubica u 463 domaćinstava se vatra ugasila, odnosno te porodice su ostale bez muškog i ženskog nasljednika. Navodim samo jedan mali primjer iz Mjesne zajednice Knežica u Knešpolju, koja pripada opštini Bosanska Dubica.
Ugašena ognjišta u toku drugog svjetskog rata od 1941 do 1945. godine, bez ostalog naslednika:
Selo Domaćinstvo
1. Donji Jelovac Polipović Pilipa Mirko
Mažar Mile Pero
Vučen Zekana Simo
Ilić Sime Mirko
2. Kriva Rijeka Bukva Toše Đuran
Maksimović Stevana Pero
Rodić Damjana Gavro
Janješ Pere Jovan
Radić Laze Lazar
3. Veliko Dvorište Komesar Vučena Ostoja
Kos Duke Marko
Kos Janka Dušan
Tubica Save Janko
4. Ušivac Petrović Koste Stojan
5. Malo Dvorište Bućma Ostoja
6. Gornja Gradina Ećim Bože Jovan
7. Čitluk Ećim Bože Jovan
Mijuk Janka Pero
Drljić Stanka Miloš
Drljić Save Dragoja
Pralica Jovana Milorad
8. Murati Marin Ilije Petar
9. Donja Jutrogošta Crnogorac Stojana Ilija
Rodić Stevana Manojlo
Rodić Teodora Pero
Rodić Teodora Jovo
Porodice u kojima niko nije preživio drugi svjetski rat, u kojih se ognjište ugasilo, predstavljene su imenom kućnog domaćina. (319, 30 i 31)
Izvršioci genocida na Kozari. Istorijska je istina da su genocid na Kozari inspirisali i organizovali
12
ustaški vrhovi uz blagonaklonu podršku njemačkog nacističkog okupatora. Izvršioci najvećeg dijela pokolja bile su ustaše sa strane, dok je ustaške uniforme na području Kozare obukao uglavnom šljem domaćih Hrvata i Muslimana, deklarisani elementi, tj. razni problematični tipovi; jednom rječju, otpadnici, odbačeni od svojih komšija i okoline. (275,120)
Karakteristika genocida na Kozari je bila u čvrstoj riješenosti i nastojanju ustaša i okupatora da izvrše potpuno fizičko uništenje naroda na Kozari.
U tome su pokazale ustaše krajnju svirepost i neviđeni sadizam u izvršavanju genocida (ubijanje koljem, maljevima, krampovima; vađenje očiju, siječenje polnih organa i slično), o čemu govore i njihovi izvorni dokumenti.
Ustaše su uporedo sa praksom genocida nad srpskim narodom sprovodili najveći teror i počinili ubistva Hrvata i Muslimana koji su u bilo kom vidu ispoljavali svoje nezadovoljstvo sa ustaškom politikom, a pogotovo ako su bili aktivni učesnici i saradnici narodnooslobodilačkog pokreta. (275,120)
Ovoj zločinačkoj politici i praksi okupatora i ustaša suprostavila se na Kozari demokratska, patriotska i nacionalnooslobodilačka platforma i politika Komunističke partije Jugoslavije, tj. suprotstavio joj se moćan narodnooslobodilački ustanički pokret pod vođstvom komunista. Snagu i moć tome širokom ustničkom pokretu na Kozari od samog početka je dala velika i ne-ugasiva ideja bratstva i jedinstva i ravnopravnosti Srba, Hrvata, Muslimana i drugih naroda i narodnosti Jugoslavije.
Neprocjenjiva je zasluga partijske organizacije ,na Kozari i drugih demokratskih snaga iz reda svih naših nacionalnosti što su ustaničke mase srpskog naroda na Kozari u najstravičnijim časovima istorije ovoga kraja, u vrijeme nečuvenog masakra, pokazale visoku političku svijest i istinsku humanost, što su jasno sagledali da ustaški zlikovci, kao usluge okupatora, nemaju ništa zajedničkog sa hrvatskim i muslimanskim narodom.
Zahvaljujući takvoj politici partijske organizacije na Kozari, NOP je poprimao sve šire razmjere i, jačajući iz dana u dan, u praksi je najvidnije pokazivao nerazrušivu snagu ideje bratstva, jedinstva i ravnopravnosti. Uistinu, ustaštvo je na Kozari ostalo bez ikakve stvarne podrške Muslimana i Hrvata.
Svirepost pripadnika njemačkog Vermahta nad zarobljenim pripadnicima NOP-a i nad nevinim narodom nije zaostajala za ustašama, upravo zbog toga što nacistima uopšte nije pošlo za rukom da bar najmanji dio Srba sa ustaničke Kozare prevedu na svoje i ustaške vode. (274,121)
Na Kozari se nisu mogle zametnuti ni najmanje četničke jedinice.
Jedinstvo partizana i naroda, stvarano pod rukovodstvom Komunističke partije, ostalo je čvrsto i pored svih pokušaja neprijatelja da se to jedinstvo razbije. Sva nastojanja neprijatelja da terorom, pokoljima i drugim sredstvima demorališe narod, da uguši vjeru u pobjedu narodnooslobodilačke borbe, ostala su uzaludna.
Neprijatelj je u više navrata preduzimao ofanzive protiv Kozare. Kozara je ostala čvrst i nesalomljiv bastion borbe za slobodu svoje otadžbine. Od ustanka do oslobođenja, tokom cijelog NOR-a područje Kozare nije bilo bez svoje partizanske jedinice, sastavljene od boraca Kozare.
Okupatorska i kvislinška obavještajna služba i narodna samozaštita. Tokom NOB-a 1941-1945. godine protiv Kozare djelovalo je 19 centara njemačke obavještajne službe, sa brojnom mrežom školovanih kadrova i tehnikom za brz prenos obavještenja. Prema njemačkim dokumentima, ovi su centri bili u sljedećem rasporedu: u Banjoj Luci 13 obavještajnih centara (od čega 9 vojnih), u Prijedoru 1, u Bosanskoj Dubici 2, u Bosanskoj Kostajnici 3, u Bosanskoj Krupi 2 i u Jajcu 1 centar, svi orijentisani za djelatnost prema Kozari. (275,400)
Sav obavještajni materijal sa Kozare je dostavljan komandi borbene grupe »Zapadna Bosna«, lično komandantu, njemačkom generalu Fricu Štalu.
Oko Kozare su bile i golubije stanice. U Dubici je bila jedna stanica sa 25 golubova i podoficirom golubarom, jedna u Banjoj Luci, a jedna u selu Klašnici (12 km od Banje Luke prema Laktašima, na istočnim padinama Kozare). (275,402) Upotreba golubova pismonoša služila je za brzo dostavljanje
13
podataka o Kozari.
NOP Kozare uspješno parira brojnom obavještajnom sistemu njemačkih okupatora i kvislinga. Partija je odmah na poćetku ustanka radila na stvaranju masovnog sistema bezbijednosti sa širokim osloncem na stanovništvo. Partija je njegovala samozaštitu koja je činila sastavni dio oslobodilačke borbe. To je bilo svojstvo svakog pripadnika NOP-a. Takva je bila samozaštita na cijeloj teritoriji Kozare i Potkozarja. (275,401)
Tito i Vladimir Bakarić o Kozari. »Kozaračka epopeja imala je za narodnooslobodilačku borbu Jugoslavije u cjelini ogroman značaj, jer to je bila prva velika bitka u kojoj je učestvovao i nenaoružani narod. Naoružani borci stali su u odbranu golorukog naroda koji je bio pod udarom okupatorske čizme i domaćih izdajnika. U borbi na Kozari palo je mnogo žrtava za ono što mi danas imamo. To je početak najšire borbe za bratstvo i jedinstvo naše zemlje.« (Tito)
Na proslavi Dana ustanka naroda Bpsne i Hercegovine 27. jula 1951. godine, na Kozari Tito je održao govor i između ostalog rekao:
»Kozara je preživjela jednu od najtežih i u isto vrijeme jednu od najslavnijih epopeja u historiji naših naroda, zato što je Kozara među svim našim krajevima na prvom mjestu po broju žrtava koje je dala za oslobođenje naše zemlje, a i po svom bogatom prilogu opštim naporima svih naroda koji su sc borili protiv fašizma«.
(Josip Broz Tito, Govori i članci, knjiga VI, strana 70)
Na proslavi Dana ustanka naroda Bosne i Hercegovine, 27. jula 1967. godine u Milića Gaju (Knešpolje) Vladimir Bakarić je održao govor i između ostalog rekao: »Dvadeset pet godina je prošlo od događaja koji su vaš kraj i vaše ljude zlatnim slovima upisali u histori|u naroda Jugoslavije, dvadeset pet godina je prošlo od poznate kozaračke bitke koja je pokazala ne samo vašu hrabrost nego i nesalomljivost ćitavog naroda koji želi da se bori za svoju slobodu.
To je bio neizmjerno težak odnos snaga, na prvi pogled nije bilo nikakvih izgleda za pobjedu, pa je u tim okolnostima svatko morao oćekivati vašu kapitulaciju. Međutim, kapitulacije nije bilo. Vi ste izdržali sav taj pritisak, svu tu borbu i ne predajući se pobijedili.
Vi ste ti koji ste ostavili najsvjetliji trag u našoj istoriji. Vi ste oni na osnovu čijeg je iskustva u naš novi ustav ušla jedna odredba koja kaže da ‘u Jugoslaviji nitko nema pravo da potpiše kapitulaciju’«. (»Borba« od 28. jula 1967)
Epopcja Kozare je tolika da je ni pjesma opjevati ne može. U bitkama i na stratištima ostale su čitave generacije iz Knešpolja i Potkozarja.
Kozara je bila i ostala neuništivi bastion borbe za slobodu. Nikada pokorena, uvijek prkosna i slobodna. Sa svojim legendama i svojim herojima. Vrijeme teče, a za sva vremena i za sva pokoljcnja Kozara se slavom ovjenčala. Njene ratne priče i njena epopeja, njene žrtve, ostaju kao trajanje, jer narod je njena iskonska snaga. Kako bi drugaćijc i moglo da bude u ovoj velikoj, najljepšoj kovačnici bratstva i jedinstva. (142,5)
U njedrima planine, u Knešpolju i Potkozarju, u Lijevču polju ćuvaju se legende. U njima i danas žive dr Mladcn Stojanović, Josip Mažar Šoša, Esad Midžić, Vladimir Nemet Braco, Ratko Vujović Ćočc, Ranko Sipka, Rade Kondić, Petar Mećava… Neznanih nema. Traju dirljive priče o braći Muharem, o osam sinova majke Ljube koje je ona podarila Kozari i Narodnooslobodilačkoj vojsci i narodnooslobodilačkoj borbi. Kozara je dala NOR-u šest brigada, »tri momaka i tri djevojaka«, kako pjesma kaže.
U redovima Narodnooslobodilaćke vojske borilo se 21.000 njenih sinova i kćeri. Četrdeset i pet je narodnih heroja.
Kozara je priča bez prestanka. Trajanje što ne gasne, vječna vatra u svakom srcu, vječni zov slobode.
Kozara je epopeja i živa legenda, najbolja potvrda da nije bilo sile okupatorske koja je mogla da vlada i zavlada našim narodima.
Grcala je Kozara pod vremenom rata-u doba teška, ali slavna.
Zato se na Kozaru ne dolazi jedanput: priče traju i ne prestaju, a niti će prestati pričati Kozara o svojoj djeci, koja je u stavu mirno, u vječnom stroju, čuvaju na njenom vrhu Mrakovici (806 m). Oni svijetu poručuju: ako neko napadne Kozaru, ovaj naš stroj će kao orkan oživjeti i braniti je. Na Mrakovici stoje heroji vjećno postrojeni, a ispred njih stalno pristižu kolone naroda da ih vide u stroju, posjete, pozdrave, poklone se i zahvale za sve što su dali za našu otadžbinu. Taj vječni stroj na Mrakovici posjeti godišnje prosječno oko 500.000 posjetilaca.
I na kraju, da spomenemo nekoliko junačkih likova majki sa Kozare koje su dale svoju djecu za slobodu otadžbine i nekoliko dječaka koji su požrtvovano izvršavali zadatke i davali živote.
Junačke majke Kozare! Majci Ljubi Muharem (Bosanska Kostajnica) poginulo je u partizanima sedam sinova. Ostao je samo osmi, koji je kasnije poginuo. Naročiti gubitak po kozarske partizane osjetio se pogibijom Milana Muharema, borca i komandira, zatim i zamjenika komandanta Udarnog bataljona, koji se istakao u mnogim borbama. (164,60) Majka Ljuba je rekla da je rodila sinove i dala Kozari da je brane i ginu za slobodu otadžbine. »Tako sam ih odgojila na svojim grudima i nisam se prevarila. Poginuli su za slobodu zašto sam ih ja od rođenja vaspitavala«. Majka Ljuba je pričala o svojim poginulim sinovima bez suze na očima.
Majka Ljuba Muharem othranila je 8 sinova i sve ih Kozari poklonila: Pero, Mladen, Mile, Stojan, Milan, Mirko, Dragan, Dragoljub-ginuli su redom po starini u svakoj ofanzivi, u svakom novom kozarskom jurišu
14
15
Anđa Radaković, starica iz Božića, majka je tri sina partizana, kao i mnoge druge majke Ko-zarčanke. Pala je u ruke neprijatelja. Odgovara da ima partizana koliko i šume. Podnosi sve muke. Kasnije kad je čula da joj je sin Ilija poginuo zajedno s Radom Kondićem, rekla je: »Žalije mi je Rade, jer je on bio komandant, a moj Ilija samo borac. Joj, koliko mi gubimo u Radi…«
Majke Kozarčanke su nosile ranjenike, bile na frontu i u pozadini. Majka Kozarčanka je oličenje borbe, samoprijekora, plemenitosti i junaštva.
Oko 2000 članova SKOJ-a Kozare, mladih komunista, svoje mlade živote položilo je na oltar slobode. Samo u bosanskodubičkoj opštini poginulo je 526 članova SKOJ-a i 351 član KPJ. Od 45 Kozarčana narodnih heroja, 13 su omladinci i omladinke, među kojima je i prvi sekretar prvog Okružnog komiteta SKOJ-a za Kozaru Vladimir Nemet Braco. Najmlađi narodni heroj po godinama života je mlada Kozarčanka Lepa Radić, jedna od prvih partizanki na Kozari.
Jedinice Drugog krajiškog odreda imale su na stotine istaknutih bombaša, puškomitraljezaca i kurira iz redova skojevske organizacije i ostale omladine. Kozara je isto tako dala i veliki broj omladinaca bombaša i puškomitraljezaca, kakvi su bili: Ostoja Matijaš Sabotaža, Simo Mrđa, Marko Tomaš, Uzeir Zubović, Milenko Knežević, Dragan Mačak, Omer Melkić, Mirko Stojanović, Čedo Milošević, Jovo Biga, Stojan Grujičić, Branko Gavrilović, Dragomir Muharem, Ljuban Trivić, Perica Burazer i drugi. (275,320)
Dragoje Lukić u knjizi »Kozarsko djetinjstvo« navodi imcna Ilinke Borković, kojoj je u njenoj 16. godini bacač mina odbio desnu nogu kada je previjala ranjenog druga, Mihajla Veljića koji je imao samo 13 godina kada je bacio prve bombe na njemačke tenkove, a zatim djecu borce: Voju Blagojevića Grčkog, Stojana Slijepčevića, Iliju Grujičića Poznog, Rajka Baškota, Miću Vujenovića, Šimu Jovičića, Miću Dragaša, Draška Lajića, Božu Zvijcrca, Vida Zlojutra, Dobroslava Šakčevića, kao nezaboravne likove kozarskih kurira, koji su četiri ratne godine prenosili poruke koje su značile život i pobjedu za čete i brigade na položajima. Kosta Nađ je ispričao sljedeće:
»Najbolje mi je ostao u sjećanju lik Marka Bućme, seljačića sa Kozare, samoukog ali izrazito inteligentnog mladića, omiljenog druga i skojevca, snalažljivog i smjelog borca, legendarnog i neustrašivog kurira, koga su dobro poznavali ne samo u štabovima već i u jedinicama, pa i narodu. Kad god je trebalo izvršiti neki naročito težak zadatak, pa i ono ‘što biti ne može’, Marko Bućma je bio često ‘posljednja nada’«. (275,321)
I NA KRAJU, DA SE NE ZABORAVI
U ustanku su uzeli učešća stanovnici iz 24 sela Knešpolja sa oko 1942 ustanika, od kojih je u toku rata poginulo ! 558 ili preko 80%. (404,67)
Od Kostajnice u ustanku su učestvovali stanovnici iz 12 sela sa 792 ustanika, od kojih je u toku rata poginulo 662 ili 83,57%. (404,76)
Sa moštaničkog područja u ustanku je učestvovalo 12 sela sa 1187 ustanika, od kojih je u toku rata poginulo 1021 ili 86%. Samo na bosanskodubičkom području opštenarodnim ustankom bilo je zahvaćeno 48 sela u kome je učestvovalo 3912 ustanika, od kojih je u toku narodno-oslobodilačkog rata poginulo 3241 ili preko 82,65%. (404,91)
16
Na ustanak su krenuli stanovnici 114 sela sa prijedorskog, bosanskodubičkog, bosanskoko-stajničkog i bosanskonovskog područja (preko 8754 ustanika). Od ovoga broja u toku NOR-a poginulo je 5952 ili 68%. (404,184)
Materijalna šteta: Uništeno gradskih, stambenih i privatnih zgrada 941, uništeno seoskih stambenih i privatnih zgrada 20.332, oštećeno gradskih stambenih zgrada 637, oštećeno seoskih stambenih zgrada 7.868.
Iz redova Drugog krajiškog narodnooslobodilačkog partizanskog odreda »Mladen Stojano-vić« izrasli su brojni istaknuti borci i rukovodioci, komandiri, komandanti i politički komesari partizanskih jedinica, među njima je i 45 narodnih heroja.
Ukazom predsjednika Republike i Vrhovnog komandanta oružanih snaga Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, Josipa Broza Tita, za izvanredne zasluge u narodnooslobodilačkoj borbi odlikovan je 1972. godine Drugi krajiški narodnooslobodilački partizanski odred »Mladen Stojanović« najvišim jugoslovenskim ratnim odlikovanjem ordenom NARODNOG HEROJA. (404,808)
To je 46 – orden narodnog heroja. Četrdeset i šesti je zajednički orden svih boraca Drugog krajiškog narodnooslobodilačkog partizanskog odreda »Mladen Stojanović« i naroda Kozare. (404,808) To je prvi i jedini NOP odred u Jugoslaviji koji je dobio ovo najveće odlikovanje.