Prije 78 godina, u noći između 3. i 4. jula 1942, započeo je proboj neprijateljskog obruča oko Kozare. Tačno u ponoć, borci Prvog i Udarnog bataljona Drugog krajiškog odreda razbili su neprijateljsku liniju i stvorili prolaz širine dva kilometra. Dvije hiljade metara nade. Do ranih jutarnjih sati, iz obruča će izaći oko deset hiljada ljudi. Više od 60 hiljada civila, 500 ranjenika i glavnina snaga tri izmrcvarena partizanska bataljona, ostaće u paklu Kozare. U primjeru genocidne operacije kojom je rukovodio njemački general FRIDRIH ŠTAL (1889-1979), uz svakodnevne masakre, oko 68 hiljada muškaraca, žena i djece odvedeno je u logore smrti ili raseljeno po Slavoniji.

U proljeće 1942, dejstva partizana na Kozari izazivaju veliku zabrinutost kako glavešina NDH tako i njemačkih snaga. Područje Kozare u potpunosti je slobodno, a partizani bez prestanka ugrožavaju domobransko-ustaške posade u gradovima. Krajem aprila izvršen je napad na Dubicu, a 16. maja privremeno je oslobođen Prijedor. Sedam dana kasnije na aerodrom Urije spuštaju se prvi partizanski avioni kojima upravljaju FRANJO KLUZ I RUDI ČAJAVEC. U isto vrijeme, rasplamsava se i partizansko-četnički sukob. U aprilu 1942, ubijen je MLADEN STOJANOVIĆ, legendarni partizanski komandant.

Otud vlasti NDH sa njemačkim i italijanskim zvaničnicima mjesecima razmatraju pokretanje operacije za uništenje ustaničkih snaga na području Kozare i Prosare. Nakon savjetovanja u Opatiji, Ljubljani i Sarajevu, dogovoreno je formiranje borbene grupe “Zapadna Bosna”, pod komandom generala Štala.

U ofanzivi na Kozaru koja je zvanično započela 10. juna 1942, učestvovaće oko 10 hiljada njemačkih vojnika, više od 20 hiljada domobrana i ustaša i pet monitora mađarske flotile, u saradnji sa nekim jedinicama manjačkih i srednjobosanskih četnika koji su tog proljeća sklopili sporazume sa NHD. Njima se suprotstavlja Drugi krajiški odred koji od 19. aprila nosi ime Mladena Stojanovića i ima oko 3.500 naoružanih boraca. U početnoj fazi podršku će pružiti i Prva krajiška brigada sa 1200 pripadnika.

Pod udarcima velike ofanzive, stanovništvo sa prostora Novog, Gradiške, Dubice i Prijedora povlači se u planinu pa Kozara ubrzo postaje veliki zbjeg, čitav jedan grad pod krošnjama. Nakon višednevnih žestokih borbi, planina je 14. juna u potpunosti okružena neprijateljskim snagama. U izvještaju od 30. juna, načelnik Operativnog odjeljenja njemačke komande za Jugoistok kaže da se operacija odvijala po planu sve do opkoljavanja Kozare.

“Neprijatelj se povlačio u planinu, a onda je došlo do znatnog zaoštravanja borbi. Neprijatelj se bori vješto i žilavo, dobro je naoružan, planski je organizovao djelimično aktivnu odbranu…napadi novoformiranih hrvatskih gorskih zdrugova do sada su bili bezuspješni, ti zdrugovi su primali i vrlo teške protivudarce…takva situacija je učinila neophodnim pregrupisavanje i dovlačenje novih njemačkih pojačanja”. 

O dovlačenju tih novih njemačkih pojačanja (borbena grupa Borowski) partizani do posljednjeg trenutka neće znati ništa. OBREN-OBRAD STIŠOVIĆ, španski borac i komandant Kozaračkog partizanskog odreda, trideset godina kasnije, odgovarajući na zamjerke da se iz obruča moralo izaći ranije, kazaće ovo:

“Borbe su se odvijale danonoćno. Neprijatelj je danju vršio napade, a mi smo noću izvodili kontranapade. Mi se nismo mogli ranije odlučiti za izvlačenje iz neprijateljskog obruča… trebalo je nositi veliki broj ranjenika i prelaziti velike terene. Dosta dugo smatrali smo da nam je ostanak u Kozari pružao najveću bezbednost. Tražili smo i očekivali pomoć od naših snaga koje su bile van obruča i koje su bile pod komandom Operativnog štaba za Bosansku krajinu. Odgovor a i pomoć nam nije stizala”. 

Kada je postalo jasno da za dalji otpor više nema snage, 2. jula 1942. na Mrakovici je donijeta odluka o proboju obruča i napuštanju Kozare preko saobraćajnice Dubica-Prijedor. Za vrijeme početka akcije određen je 3. jul u 22 sata. No, kasno obaviješteni bataljoni ne stižu na vrijeme. Sa dva sata zakašnjenja, Prvi i Udarni bataljon u ponoć napad započinju sami, stvaraju brešu u neprijateljskom rasporedu koja će biti prohodna do 9 časova ujutru i postavljaju osiguranje prema Prijedoru. Drugi bataljon udara u snažnu liniju 734. njemačkog pješadijskog puka i nakon ogorčene borbe, uz velike gubitke, biva odbačen na polazni položaj. Kako piše DUŠAN D. SAMARDŽIJA, štab odreda je “dosta kasno obaviješten da je obruč probijen i nije se mogao odlučiti da otpočne sa prebacivanjem ranjenika jer se strahovalo da bi neprijatelj, svakog časa, upotrebom tenkova mogao zatvoriti prostor”. Kada je prostor i zatvoren, u kotlu su ostali gotovo čitav zbjeg, slomljeni Drugi, Treći i Četvrti bataljon i ranjenici čiji se broj sada povećao. MILOŠ ŠILJEGOVIĆ, član štaba Odreda, uzdahnuće godinama docnije:

“Trebalo je to sve doživjeti…to propadanje odreda i perspektivu Jasenovca pred kojom je stajao narod. Vojska je bila izmrcvarena da bi mogla nastaviti borbu”.

General Štal 14. jula ponovo izdaje naređenje da svi zarobljeni partizani, kao i osobe koje im pomažu, nakon kraćeg saslušanja, budu strijeljani. “Važnije zarobljenike”, piše Štal, trebalo je uputiti komandi. U njemačkim i domobransko-ustaškim izvještajima nižu se brojke strijeljanih ljudi. Od 500 partizanskih ranjenika, tek je mali broj preživio masakr.

Za njemačku stranu, operacija na Kozari završena je 18. jula 1942. Grupa Borowski (po general-majoru HAJNRIHU BOROVSKOM) tog dana izvještava:

“Uspjeh je veliki. Izuzev posve malih grupa, kojima je uspjelo, na nepreglednom zemljištu probiti se kroz naše redove, neprijatelj je uništen, odnosno zarobljen. Uz neznatne vlastite gubitke, sama grupa Borowski uništila je više od 1.500 partizana. Uz to dolazi veliki broj zarobljenika… Cjelokupno stanovništvo opkoljenog područja je iseljeno pa je tako sprovedeno temeljito čišćenje prostora”

Njemačko poslanstvo u Zagrebu 23. jula javiće u Berlin da je u operaciji na Kozari “poginulo 3.500 partizana” te da je zarobljeno i strijeljano njih još tri stotine. U jednom dokumentu njemačke vojske stoji da je grupa “Zapadna Bosna” u periodu 24. jun – 24. jul 1942. “ubila 6.589 partizana”, a da je za odmazdu strijeljala 777 osoba. General Štal će, na saslušanju u maju 1947. godine, mirno kazati da “ne može da sjeti niti jednog takvog slučaja”.

Uprkos svemu, 10. avgusta 1942, na mjestu zvanom Palež, duboko u Kozari, održana je smotra preživjelih boraca i obnovljen Drugi krajiški odred. Upravo je tog dana i na tom mjestu SKENDER KULENOVIĆ (1910-1978) po prvi put borcima pročitao poemu Stojanka majka Knežopoljka.

Od ukupno 68 hiljada muškaraca, žena i djece koliko ih je raseljeno sa Kozare, njih 21.037 bilo je sa područja Dubice. Logore i raseljavanje preživjelo je njih 10.328. U Drugom svjetskom ratu Dubica je izgubila 17.691 žitelja ili 53 odsto stanovništva. Generali Štal i Borowski za ove zločine nisu odgovarali.

Ozren RADULOVIĆ