27. aprila 1945. godine, u 21 sat i 30 minuta, započeo je napad 45. (srpske) divizije NOVJ na Bosansku Dubicu. Grad je oslobođen oko šest časova ujutru 28. aprila, a u borbama sa ustaškom posadom poginulo je 15 i ranjeno 49 boraca narodnooslobodilačke vojske. Bio je to sam kraj rata u kojem je, tokom četiri strašne godine, dubičko područje pretrpjelo ogromne ljudske žrtve – čak 53 odsto stanovništva – i nezapamćenu pustoš.
U SKLADU SA NAREDBOM USTAŠKOG POGLAVNIKA PAVELIĆA DA SE LINIJA NOVI – KOSTAJNICA – DUBICA – JASENOVAC – NOVSKA „MORA BRANITI PO SVAKU CIJENU“, VAROŠ NA DESNOJ OBALI UNE POČETKOM 1945. GODINE PRETVORENA JE U PRAVU TVRĐAVU. U SAMOM GRADU I OKOLINI PODIGNUTO JE VIŠE OD 50 ZIDANIH I BETONSKIH BUNKERA. MJESTO JE BILO OKRUŽENO MINSKIM POLJIMA I REDOVIMA BODLJIKAVE ŽICE.
Posadu u Bosanskoj Dubici od ranije su činili isključivo pripadnici zloglasnog Prvog ustaškog zdruga (brigade) sa sjedištem u Jasenovcu, uz stotinak milicionera (Hercegovaca). Upravo su pripadnici ove jedinice, uz brojna druga zvjerstva, u septembru 1944. objesili 17 mještana Dubice u samom centru grada, a u januaru iste godine strijeljanjem i vješanjem usmrtili 60 ljudi u Bosanskoj Gradiški. Organizaciju zdruga sproveo je Vjekoslav Luburić koji je na komandna mjesta postavljao isključivo sljedbenike poznate po likvidacijama zatočenika logora Jasenovac i Gradiška.
Tako je, primjera radi, zapovjednik 3. bojne ovog zdruga bio Stjepan Bosak, masovni ubica iz logora Gradiška. Bosaka je, baš u Bosanskoj Dubici, tokom jedne pijanke u aprilu 1944, ubio saborac – ustaša Josip Tomić. Zapovjednik Prvog zdruga sve do aprila 1945. bio je bojnik Marko Pavlović, predratni kapetan Vojske Kraljevine Jugoslavije. Prilikom bijega ka Austriji u maju 1945. počinio je samoubistvo u okolini Celja.
45. DIVIZIJA NOVJ OSNOVANA JE U SEPTEMBRU 1944. U TRGOVIŠTU, A U NJEN SASTAV UŠLE SU 20, 23. I 24. SRPSKA BRIGADA. DIVIZIJA JE UČESTVOVALA U OSLOBOĐENJU ISTOČNE SRBIJE TE JE U ZAVRŠNOJ FAZI RATA, PREKO DERVENTE, DOBOJA, GRADIŠKE, DUBICE, SISKA I ZAGREBA, GONILA NEPRIJATELJA SVE DO AUSTRIJE.
Štab 45. divizije 26. aprila je procijenio da se na položajima u oblasti Dubice (na desnoj i lijevoj obali Une) nalazilo oko 4-5 hiljada ustaša i milicionera, sa većim brojem artiljerijskih oruđa i raznog automatskog oružja. „Neprijatelj je naročito dobro utvrdio Bosansku Dubicu, gde ima najjačih dvospratnih betonskih bunkera. Na sektoru Bosanske Dubice neprijatelj vrši posrednu odbranu reke Une“, rečeno je u zapovijesti divizije za napad na grad. Za odbranu Dubice ustaše su koristile i dva tenka.
Napad je izvršen iz tri pravca. Sa istočne strane kretala se 24. brigada, sa južne 20. i sa zapadne 23. brigada 45. divizije. U izvještaju dostavljenom Štabu 2. jugoslovenske armije, komanda divizije ističe da je borba za Dubicu bila žestoka. Neprijatelj se uporno branio pa su ustaški bunkeri morali biti zauzimani jedan po jedan.
“KORISTEĆI SASREĐENU VATRU NAŠIH ORUĐA I PRAVILNE POKRETE JEDINICA, NAŠI DELOVI SU SA SVE TRI STRANE PRODRLI JEDNOVREMENO U GRAD U 00:30 ČASOVA. TADA JE NASTALO ČIŠĆENJE GRADA I ULIČNE BORBE. IDEJA ZADATAKA NAŠIH JEDINICA BILA JE DA SILNIM NALETOM IZ SVIH NAPADAČKIH PRAVACA ODSEKU NEPRIJATELJU ODSTUPNICU I ONEMOGUĆE MU RUŠENJE MOSTA. NEPRIJATELJ JE RANIJE MINIRAO MOST I DIZANJE ISTOG U VAZDUH IZVRŠIO JE SA LEVE OBALE UNE, DOK SE DEO NEPRIJATELJSKIH SNAGA KOJI SE NALAZIO U BOSANSKOJ DUBICI DAO U DIVLJE BEKSTVO, BACAJUĆI ORUŽJE I OPREMU U UNU”, KAŽE SE U IZVJEŠTAJU.
Nakon oslobođenja Bosanske Dubice, borci NOVJ ostali su na desnoj obali Une. Ustaše su na lijevoj obali organizovale novu liniju odbrane koju će 45. divizija uskoro slomiti i 5. maja osloboditi Sisak. Mještani Dubice u subotu 28. aprila 1945, prvog dana slobode, sa oduševljenjem su dočekali narodnu vojsku, naglašava u depeši Sreski komitet KPJ. Već 1. maja u dubičkom srezu održan je i veliki narodni zbor. “Iz hiljada grla orile su se parole bratstvu i jedinstvu”, stoji između ostalog u izvještaju.
Parole su odjekivale u jezivoj tišini koja je nakon četiri godine ustaškog terora prekrila dubička sela, polja i šume. Od 33.129 stanovnika ovog područja, u ratu je živote izgubilo njih 17.691. Takva statistika smrti, osim u Dubici, nije zabilježena nigdje na prostoru bivše Jugoslavije. Po zapisu Boška Šiljegovića, opustjelo je 513 ognjišta i uništeno više od 75 odsto stambenih površina. U čitavom dubičkom srezu krajem Drugog svjetskog rata bilo je svega 16 konjskih i 69 volovskih zaprega. Poređenja radi, novski srez ih je u isto vrijeme imao 608, a prijedorski više od hiljadu. Na području Bosanske Dubice nije bilo moguće sprovesti ni regrutaciju. Nadležna komanda ustanovila je da “tamo i nema sposobnog ljudstva za operativne jedinice”.
/ O. RADULOVIĆ /
/ Zurnal Hrast /
POTKOZARJE 