POTKOZARJE

General FRIDRIH ŠTAL, glavnokomandujući njemačkih i ustaško-domobranskih snaga tokom ofanzive na Kozari, na nirnberškim suđenjima za ratne zločine pojavio se – u svojstvu svjedoka. Iako su trupe pod njegovom komandom ubile više hiljada ljudi i deportovale blizu 70 hiljada civila iz Potkozarja, Štal se nije našao među optuženim njemačkim generalima kojima je od jula 1947. do februara 1948. suđeno za zločine počinjene na tlu Jugoslavije.

Štal je rođen 1889. u Darmštatu. Učestvovao je u njemačkom napadu na Poljsku 1939. i ofanzivi na Francusku, a od juna 1941. bio je komandant njemačke 714. divizije u Srbiji. U maju 1942, privremeno je premješten u Hrvatsku gdje je imenovan za komandanta borbene grupe “Zapadna Bosna” koja će na području Kozare počiniti brojne zločine. Nakon Kozare, Štal je nekoliko mjeseci proveo na Istočnom frontu. Kraj rata dočekao je u Njemačkoj gdje se u maju 1945. predao američkoj vojsci. Umro je u decembru 1979. godine. Ženio se dva puta, a njegova druga supruga HERTA ŠVARC bila je aktivna članica Nacističke partije. Sva tri sina generala Štala bili su pripadnici Vermahta: jedan je poginuo, dvojica su tokom rata ranjavana (najmlađi čak četiri puta).

ZANIMLJIVO JE DA JE BAŠ FRIDRIH KRISTIJAN ŠTAL, GENERALOV SREDNJI SIN, PETNAEST GODINA (1965-1980) BIO NA ČELU NJEMAČKOG VOJNOG ARHIVA U FRAJBURGU, INSTITUCIJE U KOJOJ SE ČUVAJU SVA DOKUMENTA VERMAHTA, PA TAKO I ONA O “PODVIZIMA” NJEGOVOG OCA.

Prvu izjavu američkim istražiteljima Štal je dao 10. maja 1947. godine. Tada je saopštio da se na tlu pobunjene Jugoslavije – upravo na Kozari – po prvi put susreo sa “pravom neprijateljskom vojskom”.

“TU SMO ZATEKLI DOBRO UVJEŽBANE, DOBRO NAORUŽANE I DOBRO VOĐENE JEDINICE POD KOMANDOM MARŠALA TITA. PO MOM MIŠLJENJU, TU SE MOŽE GOVORITI O PRVOJ PRAVOJ VOJSCI I ZATO SMO NEPRIJATELJA SHVATILI VEOMA OZBILJNO”, KAZAO JE ŠTAL.

Mjesec dana kasnije, Štal je po prvi put saslušan. Propitivao ga je Njujorčanin VALTER RAP iz američkog Odjeljenja za ratne zločine. Rap je u Nirnbergu učestvovao u prikupljanju dokaza u čitavom nizu slučajeva, a godinu dana ranije saslušao je i njemačkog rajshmaršala HERMANA GERINGA. Saslušanje generala Štala počelo je 10. juna 1947, u 10 sati i 30 minuta, a zapisnik je pohranjen u arhivu Instituta za savremenu istoriju u Minhenu. Važno je naglasiti da su u to vrijeme već podignute optužnice protiv 12 njemačkih generala (na čelu sa VILHELMOM LISTOM) zbog zločina počinjenih u Jugoslaviji, Grčkoj i Albaniji. Štal je za detalje tih optužnica, kako kaže, “znao iz novinskih izvještaja”.

Nakon što je američkom istražitelju ukratko opisao svoje porodične prilike i “ratni put” te se požalio na srčane tegobe, Štal je prešao na svoje “službovanje” u Jugoslaviji, odnosno na zapadu Bosne. Na Rapovo pitanje da li je od nadređenih dobio neke posebne instrukcije za postupanje prema partizanima, odgovorio je da se ne sjeća. Zarobljenike je, kako je rekao, “slao višoj komandi u Zagreb”, ali se događalo i da ih razmijeni. Upitan da li se rat protiv partizana razlikovao od rata na zapadnom frontu, Štal je odgovorio:

“NEPRIJATELJ JE BIO DRUGAČIJI…ČESTO SMO IZNENADA BIVALI IZLOŽENI NAPADIMA, NAŠI LJUDI SU GINULI, A MI NISMO MOGLI DA OBJASNIMO KAKO SE TO DOGODILO. NARAVNO, OSJEĆALI SMO SE VEOMA NESIGURNO”.

Štal se američkom isledniku pohvalio da je tokom boravka u okupiranoj Jugoslaviji imao “veoma dobar odnos sa stanovništvom” i da je kod mještana po selima i gradovima nailazio samo na predusretljivost. Kada ga je Rap ironično upitao: “Ko je onda išao u partizane? Možda Kinezi ili Amerikanci?”, Štal je bez premišljanja odgovorio da se radilo – o Rusima.

Kada je pokrenuto pitanje strijeljanja talaca i zarobljenika, Valter Rap je izgubio strpljenje.

RAP: PITAM VAS POSLJEDNJI PUT. DA LI JE DIVIZIJA POD VAŠOM KOMANDOM STRIJELJALA U ZNAK ODMAZDE, PO PRAVILU OD 1 ZA 1, PREKO 50 ZA JEDNOG DO 100 ZA JEDNOG ? ODGOVORITE SA DA ILI NE?

ŠTAL: NE MOGU DA SE SJETIM NIJEDNOG TAKVOG SLUČAJA.

RAP: NE MOŽETE MI REĆI DA JE VAŠA MEMORIJA TOLIKO OSLABILA KADA DOBRO PAMTITE MNOGE DRUGE DETALJE. NIJE VALJDA DA STE ODJEDNOM DOBILI ATROFIJU MOZGA…

ŠTAL: APSOLUTNO JE NEMOGUĆE DA JE BILO STRIJELJANJA PO PRAVILU 100 ZA JEDNOG.

RAP: KAŽEM OD 1 ZA 1 DO 100 ZA JEDNOG. ODGOVOR JE DA ILI NE?

ŠTAL: DA.

RAP: HAJDE DA UZMEMO DA JE TO TAČNO. KOLIKO JE ONDA VAŠA DIVIZIJA UBIJALA U ZNAK ODMAZDE?

ŠTAL: MISLIM DA BROJ NIKADA NIJE BIO DVOCIFREN.

RAP: TO JE LAŽ.

ŠTAL: NIJE LAŽ, NEMA RAZLOGA DA LAŽEM.

RAP: O, IMATE PUNO RAZLOGA DA LAŽETE…ZA VAS JE OVO PITANJE ŽIVOTA ILI SMRTI.

Nakon insistiranja islednika, Štal je još jednom odbacio mogućnost da je njegova divizija bilo kada strijeljala 50 ljudi zbog ranjavanja jednog njemačkog vojnika, uz opasku da se to “možda i dogodilo, ali mimo njegovog znanja”. Rap je zatim podsjetio Štala na njegova naređenja o spaljivanju kuća u znak odmazde. Njemački general je bez ustezanja odgovorio da se to činilo uvijek kada bi u kućama bila pronađena municija, ali da su njegovi vojnici možda spaljivali sela i bez njegove naredbe. Takođe, Štal nije propustio priliku da Amerikanca uputi kako je “više puta protestovao zbog nehumanog postupanja prema Jevrejima ili kršenja ratnog prava”, ali da mu je uvijek rečeno da je to “naređenje odozgo” pa je bio nemoćan da bilo šta promijeni. Saslušanje generala Štala nastavljeno je i narednog dana, ali u minhenskom arhivu nema kompletnog zapisnika. Dijelovi njegovog iskaza docnije će biti iskorišćeni u sudskim procesima protiv drugih njemačkih generala, ali sam Štal se nikada nije našao na optuženičkoj klupi.

Rap je u jednom trenutku upitao njemačkog generala da li je vjernik. Štal je odgovorio da “ne odbacuje crkvu i religiju” i da u “evangeličkoj crkvi vidi nešto u šta bi mogao da vjeruje”. Na samom kraju prvog dana saslušanja, Štal je ustao, podigao desnu ruku i tiho izgovorio: “Zaklinjem se Bogom da je sve što sam rekao istina i da ništa nisam sakrio. Tako mi Bog pomogao”.

/ Ozren RADULOVIĆ /